2 Тузувчилар

 
 
 
 
ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ҚУРҒОҚЧИЛИККА ЧИДАМЛИЛИГИ. 
Узоқ вақтлар икки ойлаб ёнғин, бўлмаслиги t нинг юқори бўлиши, хаво намлигининг 
камлиги ер юзининг айрим районларида қурғоқчилик бўлишига олиб келади. Улар қишлоқ 
хўжалигига катта зарар етказади. Яхни қурғоқчиликка чидамли навларни чиқариш 
талабларини қўяди. Табиатда атмосфера ва тупроқ қурғоқчилиги мавжуд. 
Атмосфера қурғоқчилиги нисбатан атмосфера намлигининг 1020 % га камайиши 
хавонинг қуруқ келиши билан характерланади. Иссиқ ва қуруқ шамол (гармсел) эсганда 
вужудга келадиган атмосфера қурғоқчилик ўсимликлар учун жуда хавфли. Гармсел вақтида 
тупроқда сувнинг етарли бўлишига қарамай ўсимликларни ер устки органларидаги сув 
сарфланиб майдаланиб ва ёввойи ўсимликлар нобуд бўлади. 
Тупроқ қурғоқчилиги атомосфера қурғоқчилиги билан боғлиқ бўлиб хавонинг қуруқ 
келиши натижасила тупроқдаги сув ер юзасидан ва ўсимликларда тез буғланиб тупроқнинг 
қуриб қолиши кузатилади. Тупроқ қурғоқчилиги бошланади. 
Қуруқ даштларда хаёт кечирувчи ва қурғоқчиликка чидамли ўсимликлар ксерофитлар 
бўлиб, уларнинг барча кутикуласи якунлаган барг оғизчлари тўқимасида чуқур жойланган 
бўлади. Уларнинг барги жуда кичик бўлиб, тиканга ва тангачага ўзгарган. Уларнинг илдизи 
жуда чуқур жойлашган бўлиб, гурунт сувларга етиб боради. 
Дашт шароитда ўсган ўсимлик баргнинг томирланиш, барг юзасидаги оғизчалар сони 
транспирацияланиш, ўрмонда ўсадиган ўсимликлардан юқори кўп бўлади. Бирор ўсимлик 
устки баргларида пастки баргидан кўра сертомир, барг оғизчалари сони кўп ва анча зич 
жойлашган бўлади. Қурғоқчилик моддалар алмашинувига хам кучли тахсир қилади. 
Ўсимликларда қурғоқчилик синтез процесси пасаяди. Сўлиган барг тўқимасида 
гидролиз процесслари тезланишида, крахмал ва оқсиллари парчалниб кетади. Гидролиз 
МУАММОЛИ САВОЛ: 
1. Атмосфера қўрғоқчилиги ҳақида тушунча? 
2. Ўзбекистон шароитида ўсувчи юқори ҳароратга чидамли 
ўсимликлар ҳақида тушунча беринг. 

---

62 
вақтида хисобланган осмотик актив бирикмалар хисобига барг хужайраларнинг шонагул, 
мева ва ўсимликлар конус тўқималаридаги сувни олиб, уларни сувсизлантиради. 
Оқибатда ўсимликлар ўсишдан тўхтаб шонагул ва хатто меваларини тўкиб юборади. 
Ғалла экинлари сувсизланса бошоқлар оқариб уруғлари пуч бўлиб қолади. Ғалла экинлари 
бачкиланиш, бошоқланиш фазаларида қурғоқчиликка учраса хавфли бўлиб, бу давр критик 
давр хисобланади. 
Ниш отган уруғни бир неча марта қуритиб чиниқтирилса, цитоплазма ёпишқоқлиги 
ва эластиклиги ортади, оқсил моддалари юқори t да хам қора гулланмайди. 
Чиниққан ўсимликлар тўқималарида макроргик боғланиш энергияга бой моддалар 
бўлиб, уларнинг ёпишқоқлиги даражаси кўп бўлишига қарамай моддалар алмашинуви 
процесси юқори бўлади. Фитотрон холодилpникларида оқ қайин қарғайи, қора қарағай 
ўсимликлари 198 С гача музлатилиб сўнгра аста секин эритилганда новда хужайралари 
тириклик хусусиятини сақлаб қолган. 
Совуққа чиниққан ўсимликларда хужайраларида гидрофилл коллоидларига ва 
осматик актив бирикмаларига боғланган сув қолиб диффузион сув буғлантирилади. 
Цитоплазманинг плазмолема қаватида оксидловчи моддалар ғилан оқсилларнинг 
қўйилишидан хосил бўлган комплекс бирикмалар тўпланади. 
Ўсимликнинг совуққа чидамлилигини оширишда қишда хужайра таркибидаги 
крахмалнинг концентрик шакар эритмаси айланишидан иборатдир. Кучли концентранган 
шакар эритмаси паст t да цитоплазма биоколлоидларини сақлайди. Бундан ташқари 
плазмолемма қаватида локоцидларнинг тўпланиши плазмолемма кўприкчаларининг хужайра 
ичига тортилиши ва моддалар алмашинувининг сусайиши ўсимликларнинг тирик даври 
ўтиши, уларнинг паст температурага чидамлилигини оширади.
Ўсимликларнинг нобуд бўлишига қиш ва эрта бахорда бўладиган димиқиш 
хўлланишига сабаб бўлади. Димиқиш 2-2 ой давомида қалин қор остида қолган 
ўсимликларда кузатилади. Эрта бахорда қор остида қолган ўсимликларга кислород 
етишмаслигидан улар димиқиб нобуд бўлади. 
Хўллаш ходисаси бахорда эриган қор сувларининг тўпланишида сув остида қолган 
ўсимликларда кислород етишмаслигидан анаграб шароитда захарли моддалар хосил бўлиб 
тупроқда сувлар музлаб ўсимлик нобуд бўлади.
Ўсимликларни ноқулай шароитларда илдизларини сақлаш учун ерга гўнг солиш 
минерал ўғитлар билан тахминланиши, ноқулай шароитда баргдан берадиган навларини 
етиштиришдан иборат. 

---

63