2. Xammurapi qonunlari qachon va qaysi davlatda yuzaga keldi,uning asosiy mazmunini aytib bering

2-Topshiriqlar:

1.Sharq quldorligining antik dunyo mamlakatlaridagi quldorlikdan asosiy farqlar nimadan iborat?Shu davrdagi g`oyalar bo`yicha boylikning asosi nima?

2.Xammurapi qonunlari qachon va qaysi davlatda yuzaga keldi,uning asosiy mazmunini aytib bering.

3.Pulning almashuv qiymatidan boshqa qanday funksiyasi tan olingan va uning muallifi kim?

4.Qaysi omil mehnat taqsimotiga alohida urg`u beradi.Mehnat taqsimoti qaysi omillarga bog`liq?

JAVOBLAR:

1. QADIMGI SHARQDAGI IQTISODIY FIKRLAR

Kishilik jamiyatining dastlabki davrlaridan bosh- lab xujalik yuritish tufisida u yoki bu kuriniщdagi iktisodiy fikrlar amal kilib kelgan. Lekin usha payt- dagy iktisodiy fikrlar tugrisidagi ma’lumotlar biz- ning davrimizga yetib kelmagan. CHunki ularni avlodlar- dan avlodlarga, asrlardan asrlarga olib Utuvchi vosita — yozuv bulmagan. Demak, iktisodiy fikrlarning paydo bulishi va shakllanishi yozuv bilan bevosita boglik Yozuv kanon paydo bulgan? Yozuv bundan olti ming yil avval, milod- dan tUrt ming yil oldin usha davrning madaniyat uchogi \isoblangan Mesopotamiyada kashf kilindi. Kddimgi fek tarixchilari \ozirgi Irokdagi Dajla va Furot daryola- rining oraligidagi joylarni “Mesopotamiya” deb ata- gan. Bu fekcha suz bulib, “ikki daryo oraligi” ma’nosini bildiradi. Dajla va Furot daryolari xozirgi Turkiya che- garasidan boshlanib shark tomon okib Fors kurfaziga kuyiladi. Bu ikki daryo atrofidagi joylarning tuprogi unumdor, suvi kup bulib, kishlok xujaligi ishlab chikarishiga juda kup kelardi. Ayni zamonda ikki daryo vo- diysining janubiy kismidagi asosiy ma\alliy xalk su- merlar bulib, eng dastlabki yozuvni ushalar yaratgan. Dastlabki yozuv kashf kilingandan keyin Misr va Kddimgi SHarkdagi xalklar \ayoti tarix sa\ifalariga mu\rlana bordi. Demak, usha davrdan, ya’ni Kddimgi Dunyo — kul- dorlik davridan e’tiboran dastlabki iktisodiy fikrlar shakllana boshladi.

Ko`xna Vaviloniya iktisodiy fikrlari

Qadimgi SHarkda ancha rivojlangan davlatlardan biri Vaviloniya bulgan. Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. Jami- yatdagi kishilar borgan sari k^prok, tovar ayirboshlashga jalb kilinardi. Ularning ba’zilari sudxurlar tUriga ilinib, xonavayron buldi va kullarga aylandi. Tula xukukush bulmagan (karam) kishilar ancha kUpayib bordi. Xarbiylar va solik tulovchilardan ajralib kolishga olib keluvchi bunday jarayon davlatni zaiflashtirgan. Jami- yatdagi erkin kishilarni sudxurlardan ximoya kilish mak- sad ida (ularning mulkini ximoya kilish, savdo, ijara va boshka shartlarini konuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, XUKUKIY munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish zarurati kuchaydi. Davlat bu vazifalarni konunchilik yuli bilan \al kilishga uringan. Bu borada iktisodiy fikrlar nuktai nazaridan Eshnunn podshoxi konunlari (m.o. XX asr.) va Xammurapi konunlari (m.o. XVIII asr) ancha dikkatga sazovor. Eshnunn konunlari matni asosiy maxsulotlarga katь- iy ba\o urnatishdan boshlanadi: “ I gur (ulchov birligi, ba’zi ma’lumotlarda 300, ba’zilarda esa — 252,6 l. teng) arpa (sotilishi kerak) 1 siklь (8,4g) kumushga ... 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi sortli yog (sotilishi kerak) 1 siklь kumushga. I sut (5 l., ba’zi ma’lumotlarda — 8,4 l.) va 2 ka kunjut yogi (sotilishi kerak) I siklь kumushga ...” va xokazo. Birinchi paragrafda arpa, yog, teri, tuz, mis va boshkalarning kumushdagi narxi urnatilgan (max- sulotlar shunday mikdorda olinishi kerakki, ularning kiymati 1 siklga teng bulsin); ikkinchi paragrafda xar xil turdagi yogning arpadagi narxi kursatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent arpa bulgan. Buning ustiga ushbu ekvivalentlar Urtasida kat’iy muvofikdik urnatilgan. Birinchi navbatda arpaning kumushda ifodalangan nar- xining kursatilishi tasodifiy emas. Kdt’iy narxning urnatilishi konun tuzuvchilarga yollanma va ijara xaki darajasini, jarima mikdorini, foiz normasini, tar- biya uchun tulov va boshkalarni anikdash imkonini beradi. Yillik foiz normasi kumushda 20 % va donda 33 1/3 % tashkil etgan. SHu narsani tsayd kilib utish kerakki, Kddimgi Misrda xatgo keyingi davrlarda (m.o. X-VIII asr- lar) sudxurlik foiz normasi tez-tez 100 %gacha kutarilib turgan. Eski Vaviloniyadagi uncha kup bulmagan foiz normasi davlatning nafakat mamlakat xujaligi \ayoti- ga aralashuvidan dalolat beradi, balki tovar-pul muno- sabatlarining ancha rivojlanganligini \am aks ettira- di. Kadimgi Misr iktisodiyoti Yakin SHarkdagiga nisbatan ancha natural bulgan. Demak, podsho konunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rolь uynagan. Kadimgi Vaviloniyada Xammurapi (m.o. 1792-1750 y.) podsholik kilgan davrda tayyorlangan konunlar tuplami ancha obru kozongan.U nafakat bir kator kdaimgi xukuk normalarini kayta ishlab chikkan, balki milodtsan av- valgi XVIII asrga kadar Kadimgi Mesopotamiyada tarkib topgan sotsial-iktisodiy munosabatlarni \am tartibga solishga \arakat kilgan. Konun matni kirish kismi, \ozirgi tasniflash buyicha 282 moddani uz ichiga olgan asosiy kiem va xulosadan ibo- rat. Unda xujalik \ayotiga oid iktisodiy fikrlar *am aks ettirilgan. SHu narsa dikkatga sazovorki, bir guru\ mod- dalarda Vavilon fukarolarining mulkini \imoya kilish, ijara, sudxurlik va ishga yollash masalalari kurib chi- kilgan. Kon undagi asosiy narsa Vavilon fukarolarining mulkini \imoya kilish yoki shunday sharoit yaratishdan ibo- ratki, unda “kuchlilar kucheizlarni surib chikarmasin- lar“. Bunda asosiy e’tibor saroy, ibodatxona mulkini \amda vavilonlik fukarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda ^arbiylarning mulkini \imoya kilish- ga karatilgan. Xammurapi konunlarida ularning ulushi (erlari) sotilishi man etiladi. “Sipo* yoki daromad tulovchiga tegishli bulgan dala, uy, bog,— deyiladi konun- da,— kumushga sotilishi mumkin emas”. Bundan tashkari, konunda uz mamlakati tashkarisida kul sifatida sotib olingan vavilonlik fukarolar uz vataniga kaytgach, er- kinlikka erishishi zikr etilgan. Konunda sudxurlar zuravonligiga karshi karatilgan moddalar ^am mavjud. Xosil kam bulgan paytlarda karz- larni tulash muddatini bir yilga chuzishga ruxeat berilgan (kushimcha foiz tulovisiz). Xammurapi konunlaridasudxurlar uz xolicha, karzdorlarning ruxsatisiz kdrz eva- ziga ularning \osilini tortib olishi man etilgan. Ular katьiy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33 1/3 %) foiz normasini anik; belgilab bergan. Xammurapi kodeksida tutkunlarga nisbatan yomon munosabatda bulgan i uchun sudxurlarni \atto jazolash (shu jumladan, konuniy yul bilan \am) kuzda tutilgan. Sud- xurlikning keng rivojlanishiga tustsinlik kiluvchi asosiy omillardan biri karzdorlik uchun kullik mu\yaati- ning uch yil bilan cheklanishidir (turtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim bulgan). Birok sudxurlikka Karshi konunchilikda izchillik bulmagan. Xususan, k,arz- dorni ozod etishda uni ishlab chikarish yoki yashash vosi- talari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Xech kanday vositasi bulmagach, ozod etilgan tsarzdor yana k,ayta sud- xurga murojaat kil i sh ga majbur bulgan. Xammurapi konunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga katta e’tibor berilgan. Uning juda kup turdagi shakllari kurib chikilgan bulib, ^atto yollanma mexnat uchun tulov mikdori \am anik kilib kursatib berilgan. Asosiy maksad ishlab chikarishni, birinchi navbatda, kishlok xujaligini rivojlantirishni kullab-kuvvatlash, me\natsiz daromad topishga karshi kurashish bulgan. Umu- man, xususiy mulkchilik, shu jumladan yerga bulgan xusu- siy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga kuz olaytirgan, unga zarar yetkazganlar iktisodiy ji^at- dan jazolangan. SHunday kilib, eski Vavilon podsholigi konunlarida davlat tartiblashining va a\oli iktisodiy faoli- yatini nazorat kilishning turli shakllari kuzda tutilgan. Ular real iktisodiy jarayonlarga, tovar-pul muno- sabatlarining rivojlanishiga, fukarolar mulkini \imoya kilishga uzining ijobiy ta’sirini kursatdi. SHu bilan birga bu konunlar Osiyodagi boshka mamlakatlar- da iktisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rolь uynadi.

2. Xammurapi — Bobil podshosi (mil. av. 1792—1750). Uning davrida Bobil davlati ravnaq topgan. Amorey qabilasidan. Mohir siyosatchi va sarkarda boʻlgan. X. harbiy kuch va diplomatik yoʻl bilan oʻz podsholigining dastlabki 35 yilida Ossuriya, Mesopotamiyaning jan. va oʻrta kismini Bobilga tobe ettirgan. X. davrida

Bu maqolada manbalar teglariga olinmagan, yoki Ko‘proq o‘rganish tovarpul munosabatlari rivojlangan, xususiy quldorlar xoʻjaligi kuchaygan, davlatning markazlashuvi va podsho hokimiyatining mustahkamlanishi jarayoni usgan; X. qonunlari quldorlik tuzumi huquqining xarakterli belgilarini uzida aks ettirgan Qad. Sharq huquqining qimmatli yodgorligi sanaladi. X. qonunlari 282 moddadan iborat boʻlib,Bobilda vujudga kelgan, huquqning ayrim sohalariga tegishli sud protsessi, mulk huquqi, mulkning turli koʻrinishlari, yerga egalik, nikohoila, meros huquki va boshqa masalalarni oʻz ichiga oladi. Xususiy mulkchilikni, ayniqsa, quldorlikni qattiq himoya qilgan. Mac, unda qulni ugʻirlaganlik, qochgan qulni yashirganlik uchun oʻlim jazosi belgilangan.

Hammurapi birinchi qonun chiqaruvchi emasdi.Asrlar davomida odamlar o`z hayotlarini muayyan normalar bilan tartibga solishgan.Biroq,Xammurapi kodeksi ,uning ko`pligi sababli,biz uchun qadimgi huquq to`g`risidagi eng muhim ma`lumotlar manbaiga aylandi.I.M.Dyakovning ta`kidlashicha,``Xammurapining qonunlari birlamchi manbalarning mexanik birikmasidan emas ,balki o`sha davrdagi Bobil davlatining haqiqiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda puxta o`ylangan va o`ziga xos qonunchilik tizimini anglatadi.``Ushbu qonunlar tizimining asosi o`ziga xos huquqiy amaliyoti edi.Qonunlarning ba`zi bo`limlari qisqa hikoyalar taassurotini beradigan ishlarni batafsil tavsiflaydi.

Ushbu qonunlar miloddan avvalgi 1750-yillarda qayd etilgan .O`sha paytlarda ular mamlakatning erkin aholisining qaysidir qismiga nisbatan adolatli edilar,agar ular mantiqiy,izchil va ko`pgina keyingi qonunlarga qaraganda unchalik qattiq bo`lmagani uchun.Xammurapi kabi aqlli va faol hukmdor hukmronligi davrida xususan,sudxo`rlarning o`zboshimchaliklaridan himoyalangan odamlar nisbatan yaxshi yashashlari mumkin edi.Qonunlar matni 3 ta qismdan iborat :uzoq kirish,qonunlarning o`zi va xulosalar.

Umuman olganda Xammurapi kodeksi ba`zi qonun hujjatlariga muvofiq guruhlangan 282 paragrafni o`z ichiga olgan,ammo ulardan 35 tasi qirqib tashlangan ,shubhasiz ,Elamitning g`olib shohi buyrug`iga binoan ,ehtimol avlodlariga uning g`alabasi haqida hikoyani qoldirmoqchi edi.Kodeksning yetishmayotgan moddalari kodeksning boshqa topilgan qismlariga muvofiq qisman tiklanadi.

4. Mehnat taqsimoti - mehnat turlarining birbiridan ajralib mustaqil ahamiyat kasb etishi; mehnat turlarining ixtisoslashuvi.

Mehnat taqsimoti yuz berganda bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi va h.k. ajralib chiqadi va shu jarayon uzluksiz davom etaveradi. Har bir mehnat turi mustaqil vazifani boshqa mehnat turlari bilan bogʻlanib, ishlab chiqarish da qatnashgan holda bajaradi.

Mehnat taqsimoti mehnat turlarini koʻpaytirib, ularni ayrim kishilarga kasb sifatida birkitib qoʻyadi. 21-asr boshlarvda Mehnat taqsimoti tufayli dunyoda 30 ming xil kasb mavjud boʻldi. Mehnat taqsimoti mehnat unumdorligini oshiradi. Jamiyat taraqqiyotida Mehnat taqsimoti 3 yoʻnalishda boradi: Umumiy Mehnat taqsimoti — yirik mehnat turlarining bir-biridan ajralib, yirik sohalarni tashkil etishi. Bunda mehnatning moddiy va nomoddiy, agrar, industrial va servis sohasidagi turlari paydo boʻladi; X u susiy Mehnat taqsimoti — yirik sohalar ichidagi Mehnat taqsimoti — muayyan sohadagi mehnat ixtisoslashadi, mehnat turlari koʻpayadi. Agrar mehnat dehqonchilik, chorvachilik, bogʻdorchilik mehnati turlariga ajraladi. Sanoatdagi mehnat undirma va ishlama, ogʻir va yengil sanoatdagi mehnat turlariga ajraladi. Qisman Mehnat taqsimoti — korxona doirasida boʻladigan mehnat turlarining ixtisoslashuvi. Bunda mehnat mahsulot yaratish uchun kerak boʻlgan ayrim qismlarni ishlab chiqarish boʻyicha ixtisoslashgan turlarga ajraladi. Milliy iqtisodiyotda hududlar yoki mintaqalar boʻyicha mehnat ixtisoslashadi. Xal qaro Mehnat taqsimoti — mehnatning mamlakatlar oʻrtasida maʼlum nisbatda va iqtisodiy nafni koʻzlagan holda taqsimlanishidir. Bu mehnat turining bir-biridan ajralishi emas, balki mavjud mehnat turlarining ayrim mamlakatlarga ularning ustuvor faoliyati sifatida birkitilishini yuzaga keltiradi.

Xalqaro Mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning baynalmilal miqyosda ixtisoslashuvini bildiradi, davlatlararo iqtisodiy aloqalarni zaruratga aylantiradi, xalqaro savdoni yuzaga keltiradi.

Xalqaro mehnat taqsimoti - ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini i.ch.ga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiyhududiy mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xoʻjaliklarini jahon xoʻjaligi tizimiga birlashtirish omili boʻlib, obʼyektiv jihatdan mehnat unumdorligining oʻsishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bogʻliq boʻlgan Xalqaro mehnat taqsimotit.ning sodda koʻrinishlari mavjud boʻlgan. 19-asrning oʻrtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez oʻsib borayotgan shahar aholisi uchun oziqovqat keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo boʻlishi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotit.ni shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo boʻlishi hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila "jahon qishloqlari"ga, Yevropa va Shim. Amerikaning sanoati rivojlangan mamlakatlari "jahon shaharlari"ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotit.ning bu xususiyati Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. 1960yillarda sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortigʻi yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon sanoat mahsulotlarining taxminan 15% toʻgʻri keldi. Bu mamlakatlar eksportining asosiy qismini xom ashyo va oziqovqat tashkil etgan holda ularning importga qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi.

Fantexnika taraqqiyoti sharoitlarida Xalqaro mehnat taqsimotit. tobora rivojlangan shakllarga ega boʻlib boradi, xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir mamlakat doirasida hozirgi texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan mahsulotlarning barcha turini keng miqyosda i.ch. mumkin emas. Hozirgi

Xalqaro mehnat taqsimotit.ning xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotit.da tarmoklararo ixtisoslashuv yetakchi oʻrinda tursa, rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir.

Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya boʻyicha) mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar i.ch.ning yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda Xalqaro mehnat taqsimotit.ning ichki tarmoq ixtisoslashuvi yoʻnalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Ichki tarmoq ixtisoslashuvining yoʻyalishlaridan biri — mahsulot turi boʻyicha ixtisoslashish hisoblanadi, yaʼni muayyan mahsulot turini i.ch. u yoki bu mamlakatda amalga oshiriladi (mas, traktorsozlik AQShda yuqori quvvatli gʻildirakli va zanjirli traktorlar i.ch.ga, Buyuk Britaniyada oʻrtacha tipdagi gʻiddirakli traktorlar i.ch.ga, Germaniyada quvvati kichik traktorlar i.ch.ga ixtisoslashgan).

Detal boʻyicha ixtisoslashish da ayrim mamlakat zavodlari pirovard mahsulot uchun shkm tarzida foydalaniladigan butlovchi qismlar, detallar i.ch.ga ixtisoslashadi. Mas, "RollsRoys" ingliz firmasi AQSH, Fransiya va boshqa mamlakatlarda tayyorlanadigan samolyotlar uchun reaktiv dvigatellar ishlab chiqaradi. Bu jarayonda bir rivojlangan mamlakatdan boshqasiga kapital chiqarishning koʻpayishi, turli mamlakatlar korxonalari oʻrtasida ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuvning rivojlanishi muhim rol oʻynaydi. Firmalararo kooperatsiya (qoʻshma korxonalar), juda ulkan transmilliy korporatsiyalarning tashkil etilishi, sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotlarining integratsiyasi (qarang Yevropa Itgpifoki) ham rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi mehnat taqsimotini chuqurlashtirishga yordam beradi.

Oʻzbekiston Xalqaro mehnat taqsimotit.da paxta tolasi, energetika resurelari (tabiiy gaz, elektr energiyasi), rangli metallar, oʻgʻitlar va boshqa mahsulotlar yetkazib beruvchi mamlakat tarzida ishtirok etadi (yana q. Mehnat taqsimoti).