209-guruh talabasi Xikmatillayev Dilshodning ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari fanidan

NAZARIY QISM

1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari

Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rolь o‘ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo‘lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma’lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur:
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi, ularni qo‘llaydigan programmalarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda, programmalarni o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat olmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so‘zini ma’lumot so‘zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.
Tizimlashtirish – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo‘lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo‘lib, u biror bir ob’ektning xususiyatini, holatini yoki ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi. Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo‘lib ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo‘lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug‘diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko‘rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko‘rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompьyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompьyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo‘lgan muayyan tuzilmali fayl bo‘lib, undagi ma’lumotlar o‘zaro bog‘langan va tartiblangandir. Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to‘plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo‘lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi. Ma‘lumotlar bazasi – bu bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan (strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to‘plamidir.
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq.

2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi — bu ma’lumotlar bazasini hosil qiluvchi, ma’lumotlarni qayta ishlovchi va qidiruvchi tizim hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, MBBT barcha jarayonlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasi faqat ma’lumotlarni saqlaydi, qolgan barcha ishlarni MBBT bajaradi. Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlar, SQL so‘rov tillari orqali boshqariladi, bu tilda MBBT’ga so‘rov beriladi, bu so‘rov u yerda qayta ishlanib, natija olish uchun ma’lumotlar bazasiga murojaat qiladi, u yerdan so‘rovga mos ma’lumotni olib, so‘rovga javob beradi. Quyidagi dasturlar MBBT ga misol bo‘la oladi:

• 
  Oracle;
  
• 
  MySQL;
  
• 
  Microsoft Office Access;
  
• 
  MariaDB;
  
• 
  Microsoft SQL Server;
  

Xulosa shuki, siz o‘ylagan bu dasturlar, ma’lumotlar bazasi emas, balki MBBT hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi MBBT’ning bir qismidir, demak bu dasturlarni ishlatganda “Ma’lumotlar bazasi sifatida Oracle’ni tanladim” emas, balki “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi sifatida Oracle’ni tanladim” to‘g‘ri bo‘ladi.
MySQL — bu eng mashhur va juda ko'p foydalaniladigan ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) hisoblanadi. Bu tizim juda katta ma'lumotlar bilan ishlash uchun yaratilmagan, aksincha biroz kichik hajmdagi bazalar bilan katta tezlikda ishlash uchun yaratilgan. Uning asosiy ishlash doirasi, saytlar hisoblanadi. Hozirgi kunda juda ko'p sayt va bloklarning ma'lumotlari aynan shu MBBT saqlanadi. Ho'sh, saytlarning nimalari bazada saqlanishi mumkin? Dastlab, ma'lumotlar saqlash uchun dasturchilar fayllardan foydalanishgan, ya'ni fayl ochilib kerakli ma'lumotlar u yerga saqlanib, kerakli paytda chaqirib ishlatilgan. Keyinchalik fayllardan voz kechilib (noqulayliklar yuzaga kelgan, ya'ni faylni ochish, o'qish, yopish,.. ko'p vaqtni olib qo'ygan, u yerdan qidirish, xullas juda ko'p), ma'lumotlar bazasiga o'tilgan. Bazada saytdagi maqolalar, sayt foydalanuvchilari haqidagi ma'lumotlar, sayt kontentlari, qoldirilgan kommentariyalar, savol-javoblar, hisoblagich natijalari va shunga o'xshash juda ko'p ma'lumotlar saqlanadi. MySQL shunday ma'lumotlarni o'zida saqlaydi.
MySQL — juda katta tezlikda ishlovchi va qulay hisoblanadi. Bu tizimda ishlash juda sodda va uni o'rganish qiyinchilik tug'dirmaydi.
MySQL tizimi tcx kompaniyasi tomonidan, ma'lumotlarni tez qayta ishlash uchun korxona miqyosida ishlatishga yaratilgan. Keyinchalik ommalashib, saytlarning asosiy bazasi sifatida yoyildi.
So'rovlar SQL tili orqali amalga oshiriladi. Bu MBBT relyatsion ma'lumotlar baza hisoblanadi. Bu degani baza jadvallar, jadvallar esa ustunlardan tashkil topgandir. Yangi veb-sayt egalari ko'pincha ma'lumotlar bazasini boshqarish haqida eslatib turishadi, bu ma'lumotlar bazasi veb-sayt tajribasini qanday oshirishi mumkinligini tushunmaydi. Ma'lumotlar bazasi faqatgina tashkil etilgan va tuzilgan ma'lumotlar to'plamidir. MySQL-bepul ochiq manba kodli SQL ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi. MySQL-ni tushunganingizda, uni veb-saytingiz uchun tarkibni saqlab qo'yish va PHP yordamida to'g'ridan-to'g'ri kontentga kirish uchun foydalanishingiz mumkin. MySQL bilan bog'lanish uchun SQLni bilishingiz shart emas. Sizning veb-hostingiz taqdim etgan dasturiy ta'minotni qanday ishlatishni bilishingiz kerak. Tajribali dasturchilar SQL kodini to'g'ridan-to'g'ri qobiq irodasi orqali yoki so'rovlar oynasining ba'zi turlarini ishlatish orqali boshqarishi mumkin. Yangi foydalanuvchilar phpMyAdmindan qanday foydalanishni o'rganishdan yaxshiroq. MySQL-ning eng ommalashgan menejment dasturi va deyarli barcha web-hostlar sizning foydalanishingiz uchun o'rnatilgan. Qaerga va qanday qilib kirishingiz mumkinligini bilish uchun sizning xostingizga murojaat qiling. Siz boshlamasdan oldin MySQL loginingizni bilishingiz kerak.
Ma'lumotlar bazasini yaratish. Sizga kerak bo'lgan birinchi narsa - ma'lumotlar bazasini yaratishdir. Bu amalga oshgandan so'ng, siz ma'lumotlarni qo'shishni boshlashingiz mumkin. PhpMyAdmin-dagi ma'lumotlar bazasini yaratish uchun:

• 
  Veb hosting saytida hisobingizga kiring;
  
• 
  PhpMyAdmin belgisini toping va cherting va veb-saytingizning ildiz papkasida bo'ladi;
  
• 
  Ekranda "Yangi ma'lumotlar bazasini yaratish" ni qidiring;
  
• 
  Berilgan maydonda ma'lumotlar bazasi nomini kiriting va Yaratishni bosing.
  

Ma'lumotlar bazasini yaratish funksiyasi o'chirilgan bo'lsa, yangi ma'lumotlar bazasini yaratish uchun xost bilan bog'laning. Siz yangi ma'lumotlar bazalarini yaratish uchun ruxsat olishingiz kerak. Ma'lumotlar bazasini yaratganingizdan so'ng siz jadvallarni kiritishingiz mumkin bo'lgan ekranga tushasiz. Ma'lumotlar bazasida siz ko'plab jadvalga ega bo'lishingiz mumkin va har jadval jadvaldagi xujayralarda saqlangan ma'lumotlarga ega bo'lgan griddir. Ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni saqlash uchun kamida bitta jadval yaratishingiz kerak. "Ma'lumotlar bazasida [your_database_name] ustiga yangi jadval yaratish" deb nomlangan maydonda ism (masalan: address_book) kiriting va Maydonlar xujayrasidagi raqamni kiriting. Maydonlar ma'lumotlarga ega ustunlardir. Address_book misolida, bu maydonlarda ism, familiya, ko'cha manzili va shunga o'xshash narsalar mavjud. Kerakli joylar sonini bilsangiz, uni kiriting. Aks holda, faqat standart raqamni kiriting. Siz maydonlarni keyinroq o'zgartirishingiz mumkin. Go ni bosing. Keyingi ekranda har bir maydon uchun tavsiflovchi nom kiriting va har bir maydon uchun ma'lumot turini tanlang. Matn va raqamlar eng mashhur ikki tur. Endi siz ma'lumotlar bazasini yaratdingiz, phpMyAdmin-dan foydalanib, ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri maydonlarga kiritishingiz mumkin. Jadvaldagi ma'lumotlar ko'p jihatdan boshqarilishi mumkin. Ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotni kiritish, tahrirlash, o'chirish va qidirish usullari bo'yicha o'quv qo'llanma sizni boshlaydi. MySQL haqida ajoyib narsa, u relatsion ma'lumotlar bazasi. Bu sizning jadvallaringizdan olingan ma'lumotlarning boshqa joylarda mavjud bo'lgan ma'lumotlar bilan birgalikda foydalanilishi mumkinligini anglatadi. Bunga "Birlashish" deyiladi va siz MySQL-ga qanday qilib o'qishni o'rganishingiz mumkin. Shaxsiy ma'lumotlar bazangiz bilan ishlash uchun SQLdan foydalanishni to'xtatganingizdan so'ng, veb-saytingizda SQLdan PHP fayllaridan foydalanishingiz mumkin. Bu veb-saytingiz barcha ma'lumotlaringizni bazangizda saqlab qo'yishi va har bir sahifa yoki har bir tashrif buyuruvchining so'rovi bo'yicha kerakli tarzda dinamik ravishda foydalanish imkonini beradi.
MySQL MBBTi 2 xil turdagi litsenziyaga ega. Birinchisi tekin, ya'ni MYSQLni ko'chirib olish va ishlatish hech qanday harajat talab qilmaydi va GPL (GNU Public Licenseb, GNU) litsenziyasiga asoslanadi. Ikkinchi turi, GPL shartiga ko'ra, agar siz MySQL kodlarini biror dasturingizda ishlatsangiz, bu dasturingiz ham GPL (tekin) bo'lishi kerak. Bu esa dasturchiga to'g'ri kelmaydi. Shuning uchun, bu dasturingizni pullik qilishingiz uchun MySQL pullik litsenziyasini sotib olishingiz kerak. MySQL logotipi delfin hisoblanadi. Bu delfinni ismi “Sakila”dir. Bu logotipni OpenSource tuzuvchilaridan biri Ambrose Twebaze ga tegishlidir.
MySQL juda ko'p operatsion tizimlar bilan ishlay oladi. Bularni yozadigan bo'lsam: AIX, BSDi, FreeBSD, HP-UX, Linux, Mac OS X, NetBSD, OpenBSD, OS/2 Warp, SGI IRIX, Solaris, SunOS, UnixWare, Windows 95, Windows 98, Windows NT, Windows 2000, Windows XP, Windows Server 2000, Windows Vista, Windows 7.
MySQL shved korxonasi MySQl AB ga tegishli bo'lgan, keyinchalik SUN firmasi MySQL ni o'ziniki qilib olgan. Bir necha yil oldin esa, gigant korxonalardan biri Oracle, SUN firmasini sotib oldi va hozirda MySQL Oracle firmasi mahsuloti sifatida chiqib kelmoqda. Bu bir hisobda Microsoft SQL Server ga katta raqobatdosh ekanligini anglatadi.
MySQL bir necha serverlarning bir qismi hisoblanadi. Misol uchun, WAMP, AppServ, LAMP, Denwer, Kliyentlar MySQL serveriga ma'lum bir kutubxonalar orqali ulanadi. MySQL ga quyidagi dasturlash tillari ulanib ishlashi mumkin: Delphi, C, C++, Java, Perl, Php, Python, Ruby va boshqalar.

ASOSIY QISM

2.1. "Dorixona" ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish

Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida 10 ta jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Dorixona_haqida” – Dorixonaning dorixona haqidagi ma`lumotlarini saqlovchi jadval: