21-Mavzu: Qo’qon xonligidagi mingboshi lavozimi haqida

31-Mavzu: Xiva xonligi shaharlari: Xiva.
Xonlikning eng yirik shaharlarida biri Xiva edi. U XVII asrdan to 1920 - yil Xiva xonligining poytaxti bo`lgan. Xiva shahri qadimda Xiyvaq deb atalgan. Xivaning mashhurligi u bunyod etilgan davrlardanoq Sharq bilan g'arbni bog`lovchi savdo yo`li o`tganligi bilan izohlanadi.
Milodning IV asri boshlarida Xiva Xarazm davlati bilan Eron sosoniylari davlat tarkibiga kirgan.
XVII asr boshlarida Amudaryo o`zani o`rgangan xonlik poytaxti Urushda aholi yashashi uchun qulay vaziyat kelgach, xonlik poytaxti Xiva shahriga ko`chirildi.
XVIII asr o`rtalarida Eron shohi Nodirshoh qo`shinlari, qimmatbaho turkmalarning yovqut qabilasi hujumi shahar vayron qilingan edi. Xiva xoni Muhammad Amin inoq hukmdorligi davrida (1770 - 1790) turkmanlarning yovmut qabilasi qo`shinlari tor - mollangan va Xiva shahri qaytadan tiklangan. XIX asr oʻrtalarida Xiva xoni Ollohqulixon (1825 - 1842) yaqin shahar atrofi yana mustahkam devor bilan oʻralgan. Devorning yurish 6 km. bo'lgan. Xiva shahrining memoriyofiga XVIII asrning boshidan asos solina va bu ish XX asr boshlarigacha davom etgan.
Shahar me`moray ansanbili yahlitligi bilan jihozlangan O`rta Osiyoda yagona. Bu ansanbilning ichida chuqur Ichan qal`a (ya`ni ichki qal`a; shahriston) bunyod qilingan. Ichan qal`ada - xon saroyi, aslzodalar yashagan maskan, maqbara, madrasa, masjidlar joyi. Ichan qal'aning umumiy maydoni 26 gektar. Devorning masofa 2200 metr. Ichan qal`ada o`zaradigan ikkita katta ko`cha o`tgan. Bu ko`chjalarda to`rtta darvozaga. Bulardan darvoza Dishan qal'aga chiqiladi. Dishan qal`ada esa hunarmand, kosiblar, savdolar yashash va sud rastalari. Dishan qal`aning uzuligi 1250 metr bo`lib, uning o`nta darvozasi bo`lgan.
Xiva ichida me`moray yodgorlik Sayid Aloviddin maqbarasidir. Bu maqbara XIV asrda darajasi edi. , Xivada ko`hna ark, masjidi jomi`, Oq masjid, Uch avliyo maqbarasi, Sherg`ozixon maqbarasi, Ollohqulixon karvonsaroyi, Qutlug` Murod inoq madrassasi, Muhammad Amin inoq madrassasi, Ollohqulixon bunyod ettirgan 163 xonadonni yo`q qilishim mumkin. lib, ular xivalik o`z kasbining ajoyib ustalari - naqqoshlar, toshganch, yog`och o`ymakorlarining mahoratini ko`z-ko`z qilib turadi.
Bularning bari XVIII asr oxiri – XI asr boshlarida O`rta Osiyo me`morchilik san`atining qayta tiklanganligidan, bu ayniqsa Xiva xonligi me`morlari dong taratganligidan dalolat beradi. Xiva milliy O'rta Osiyoda, ayni paytda dunyoga ham mashhur shahar. Buning isboti - 1997 - yilda YUNESKO qarori bilan shu shahar 2500 yilligi nishonlanganligidir. Bugungi avlod o`z ota-bobolarining madaniy meroslari bilan haqli ravishda faxrlanadi. Xiva xonligining yana bir yirik shahari - Ko`hna Urganchdir. Bu shaharga asos solinganiga 2000 yildan oshdi. Shahar muhim karvon yo`llari kisishgan joydaligi uchun ham tez rivojlangan. XVI --- XIX asrlar tashkil o`zoro ichki urushlar, urushlar, nizolar va toji taxt talashuvlari tarixidan iborat bo`lmay, bu davrlarda ham xonliklarda madaniy hayot tuxtab qolmadi. Hatto, toji, markaziy hokimiyatni soliq uchun qoʻshnilarning hududlarini bosib olish uchun ayovsiz kurashgan hukmdorlar orasida ham ijod bilan`illangan, ilm-fan va adabiyot ahliga homiylik qilgan, oʻz davlatlari tarixini hamldorgan xuldorgan. Masalan, Abdulaxon, Ubaydilloxon II, Subhonqulixonlar; Xiva xoni Abdulg'ozixon; Qo`qon xoni Umarxon shular jumlasidandir.
Uchala xonlik xalqlarini ma`naviyda hayot birlashtirib turgan kuch o`zbek tili bo`ldi. Ayni davlat idora ishlarida fors tii ham qullanilgan. Ijtimoiy hayota o`zbek va fors tillari qo`llanilgan. An`anaga ko`ra esa fanda va maktabda arab tili muhim o`rin tutgan. Madrasalar uch (boshlang`ich, o`rta va yuqori) bosqichli bo`lib, ularda arab, fors va o`zbel tili mukammal o`rgatilgan. yo'l, fiqh, hisob, handasa, astranomiya, axloq, falsafa, antiq, adabiyot, geografiya, tarix tabobat o'qitilgan.
Xivaning tarixiy va arxeologik yodgorliklari:
Ichan-Qalʼa: Masjid va Saidboy madrasasi (18asr oxiri - 19asr boshlari)
Polvon Darvoza darvozasi atroflari
Allaqulixon madrasasi (1834/35)
Qutlugʻ Murod Inoq madrasasi (1804/12)
Tim va Allaqulixon Karvon saroyi (19asr)
Abdullaxon madrasasi (1865)
Anushxon masjidi va saroyi (1657)
Tosh Hovli(Allaqulixon saroyi) (1830/36)
Oq masjid (1832/42)
Juma masjid minorasi (1788/89)
Said Alovuddin maqbarasi (14asr)
Muhammad Aminxon madrasasi (1851/52)
Kalta Minor minorasi (1855)
Koʻhna Ark (1868/88)
Toʻra Murodtur minorasi (1888)
Muhammad Aminxon madrasasi (1871)
Shergʻozixon madrasasi (1718/20)
Bogʻlandi masjidi (19asr)
Arabxona madrasasi (1838).