21-Mavzu: Qo’qon xonligidagi mingboshi lavozimi haqida

29-Mavzu: Buxoro amirligi shaharlari: Qarshi va Shahrisabz.
Qarshi (talaffuzi Nakhshab ) — janubiy Oʻzbekistondagi shahar . Qashqadaryo viloyatining markazi . Maʼmuriy jihatdan Qarshi tuman miqyosidagi shahar boʻlib, shahar tipidagi Qashqadaryo posyolkasini oʻz ichiga oladi. Aholisi 278,300 kishi (2021 yil hisobi). Toshkentdan 520 km janubi-gʻarbda va Oʻzbekistonning Afgʻoniston bilan chegarasidan 335 km shimolda joylashgan.. 38° 51' 48 N kenglikda joylashgan; uzunlik 65° 47' 52E 374 metr balandlikda. Shahar tabiiy gaz qazib olishda muhim ahamiyatga ega , ammo Qarshi to'qilgan tekis gilam ishlab chiqarishi bilan ham mashhur.
Qarshi nomining kelib chiqishi toʻgrisida turli fikr va taxminlar mavjud. V. V. Bartold shaharning nomi moʻgʻul xoni Kepakxon qurdirgan Qarshi (qadimiy turkiychada saroy maʼnosini anglatgan) bilan bogʻliq deb taʼkidlaydi. Qutadgʻu bilig (Saodatga eltuvchi bilim) dostonida Qarshi atamasi saroy va qarama-qarshi turish maʼnosida qoʻllangan. Boburnomada ham bu nom moʻgʻul tilidan olinganligi taʼkidlangan. Keltirilgan taxminlarda atamaning qarshi — saroy, qasr maʼnolari koʻproq qoʻllanadi.
Qarshi Buxoro amirligi davrida: (XVIII-XX asrlar)
1785-yilda Amir Shoh Murod oʻzini amir deb e'lon qildi va Buxoro xonligi amirlikka aylantirildi. Buxoro amirligi davrida Qarshi amirlikning ikkinchi ahamiyatga ega boʻlgan shahriga aylandi. Hatto nufuzi va hajmi jihatdan Samarqandni ham ortda qoldirgan Qarshi, Buxoro amirligi valiahdlarining (yani taxt vorislarining) rasmiy qarorgohi boʻlib qoldi. Mangʻitlar oʻzbek sulolasi davrida Qarshida hammom, madrasa, xonaqoh, sardoba va sugʻorish inshootlari bunyod etilgan. Shahar va uning atrofi obodonlashgan. Vengriyalik olim Herman Vamberi 1863-yilda Qarshida boʻlib, shaharda 10 ta karvonsaroy, katta bozor boʻlganligini yozadi. Aholisining 25 mingga yaqin asosiy qismi oʻzbeklar deb taʼkidlaydi. Oxirgi Buxoro amiri Said Olimxon 1898-yildan 1910-yilgacha Nasaf voliysi vazifasini bajardi.
Ilgari Kesh yoki Kish nomi bilan mashhur bo'lgan va taxminiy ravishda qadimgi Nautaca bilan bog'liq bo'lgan Shahrisabz Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biridir . U bundan 2700 yil muqaddam tashkil topgan va miloddan avvalgi 6—4-asrlarda Ahamoniylar imperiyasi yoki Forsning bir qismini tashkil etgan. Bu davr mobaynida Kesh imperiya tarkibidagi yirik viloyat boʻlgan Soʻgʻdiyonaning muhim shahar markazi boʻlib qoldi . Kechki Ahamoniylar davriga oid hujjatlarda shahar devorlarining yangilanganligi haqida so‘z boradi. Temuriylar davridan beri Shahrisabz nomi bilan mashhur.
Iskandar Zulqarnayn generali Ptolemey Nautakada Baqtriya satrapini va Fors taxtiga da'vogar Bessni qo'lga oldi va shu tariqa bir vaqtlar buyuk Ahamoniylar imperiyasi tugatildi. Iskandar Zulqarnayn qishlashni tanladi va eramizdan avvalgi 328-327 yillarda rafiqasi Roksanna bilan ushbu hududda uchrashdi . Milodiy 567—658-yillarda Kesh hukmdorlari Turk va Gʻarbiy Turk xoqonliklari xoqonlariga soliq toʻlaganlar. 710-yilda shahar arablar tomonidan bosib olindi va 13-asrda moʻgʻullar Xorazmiyni bosib olgandan soʻng, mintaqa barloslar nazoratiga oʻtdi.qabila, ularning barcha nasl-nasabi shu mintaqa bilan bog'langan.
Buxoro amirligi tarkibida:
Ashtarxoniylar oʻrnini oʻzbek mangʻitlar sulolasi egalladi, uning aʼzolari Buxoroni 1920 yilgacha boshqargan . Buxoro amirligi Xiva xonligi va Qoʻqon xonligi bilan birga Oʻrta Osiyodagi uchta oʻzbek xonligidan biri edi. Amir Nasrullo (1827-1860) urugʻ va qabila boshliqlari vakili boʻlgan markazdan qochma kuchlarga qarshi qattiq kurash olib bordi. 1830-yillarda harbiy islohot amalga oshirildi. Nasrullohning huquqiy hujjatlarida o‘zbek tilida: Abul Muzaffar va-l-mansur Amir Nasrulloh bahodir sulton suzumiz (kuchli va g‘olib amir Nasrullohning so‘zimiz) degan yozuv bor edi. 1856-yilda amir Nasrullo Shahrisabzni oʻziga boʻysundirdi. Mang‘itlar davrida va undan keyingi davrda o‘zbek eposi ijrochilar timsolida gullab-yashnagan: Islom-shoir , Ergash Jumanbulbul o‘g‘li , Pulkan , Tilla-kampira va boshqalar.
1860—1870-yillarda Shahrisabz oʻz mustaqilligini tikladi. 1870-yilda oʻzbek amiri Muzaffar Shahrisabzni yana Buxoroga qoʻshib oldi. 1870—1920 yillarda Shahrisabz Buxoro amirligining asosiy shaharlaridan biri boʻlgan. U qulaganidan keyin shahar dastlab Buxoro SSSR tarkibiga kirdi, keyin esa (1924 yil oktyabrigacha) Buxoro SSR tarkibiga kirdi .
1958 yil 31 mayda Shahrisabz shahar tipidagi aholi punkti shahar maqomini oldi.
1959-yilda avval Shahrisabz viloyatiga qarashli boʻlgan Kitob bekati Shahrisabz shahri tarkibiga kirdi.
Geografiyasi:
Shahrisabz shahri Qashqadaryo viloyatining (viloyat) shimoli-sharqiy qismida joylashgan . Shahrisabzdan gʻarbda joylashgan Qarshi viloyati markazigacha boʻlgan masofa 90 km.
Samarqand shahri Shahrisabzdan 65 km shimolda joylashgan . Tojikiston bilan chegaragacha boʻlgan masofa 80 km dan ortiq. Toshkentgacha (shimoli - sharqda) — 360 km dan ortiq, Buxorogacha (shimoli-gʻarbda) — 240 km dan ortiq.
Shahrisabz xuddi shu nomdagi vodiyda joylashgan boʻlib , shimoldan, janubdan va sharqdan Hisor-Oloy togʻ tizimining bir qismi boʻlgan Zarafshon tizmasi bilan oʻralgan .
Gʻarbdan — Qashqadaryo viloyatining asosiy shaharlari joylashgan Qashqadaryo vohasiga tutash Shahrisabz vodiysi (baʼzan voha deb ham ataladi).
Shahrisabzga shimoli-sharqdan tutash yoʻldosh shahar – Kitob viloyatining maʼmuriy markazi boʻlgan Kitob (tuman) .
Ma'muriy bo'linmalar
2018-yil holatiga ko‘ra, Shahrisabz aholisi 116 ming kishidan ortiq. Shahrisabz viloyati (tuman) umumiy aholisining deyarli yarmi shaharda istiqomat qiladi. Yirik aholi punkti — 18 ming aholi istiqomat qiluvchi Oktyabr posyolkasi (1994) Shahrisabz shahriga boʻysunadi. Shahrisabz vohasida, Buyuk Oʻzbek yoʻlida joylashgan. Yakuniy temir yo'l stansiyasi (Kitob) tarmoqlari (122 km) Qarshidan. Qishloqda paxta tozalash, vinochilik, meva-konserva zavodlari bor.