21-Mavzu: Qo’qon xonligidagi mingboshi lavozimi haqida

26-Mavzu: Qo’qon xonligi davrida Toshkent.
Toshkent viloyati Chorhokimlik davridan so‘ng mustaqil davlat bo‘lib, Yunusxo‘ja boshchiligida markazlashgan davlat idorasi barpo etildi (1784–1809). Yunusxo‘janing faol siyosat olib borishi natijasida Toshkent shimolidagi dashtlikda joylashgan qal’a, qishloq hamda karvon yo‘llari, shuningdek, Qurama va boshqa joylar yana Toshkent tasarrufiga o‘tdi. Toshkent chor Rossiyasi bilan elchilar almashib, savdo munosabatlari o‘rnatgan edi, chunki Toshkent muhim savdo maskani sifatida qadimdan qulay geografik o‘rinda bo‘lgan. Toshkentning Buxoro amirligi bilan munosabatlari yaxshi edi, shuning uchun 1803 yilda Qo‘qon xonligi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida O‘ratepa uchun bo‘lgan jangda Toshkent Buxoro tomonida turib qatnashgan. Qo‘qon xoni Olimxonning 1799 yilda Toshkentga qilgan harbiy yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach, Olimxon harbiy islohot o‘tkazgan. U 10 ming kishilik maxsus otliq askarlar qo‘shinini tuzgan. 1803 yil Yunusxo‘ja Qo‘qon xonligiga yurish qilib Furumsaroy jangida Olimxondan mag‘lubiyatga uchragan. «Tarixi Shohruxiy» asarida keltirilishicha, Olimxon Toshkentni tasarrufiga olishga tayyorgarlik ko‘rgan. Avval u Qurama hududini egallagan va u yerdan turib 12 ming kishilik qo‘shinni Toshkent atrofidagi qal’alarni ishg‘ol qilishga yuborgan, natijada To‘ytepa va Niyozbek qal’alari egallanib, u yerlarga Qo‘qon garnizoni joylashtirilgan. Olimxon Toshkentga 1809 yil Qurama orqali harbiy yurish qilib Kerovchiga kelganda unga Qurama qo‘shini va qilquyruqlar (bosib olingan yerlarlardagi ko‘chmanchi va o‘troq aholidan zo‘rlab harbiy majburiyatga tortilgan kishilar) qo‘shilgan. So‘ngra To‘ytepa orqali Qo‘yliqqa va nihoyat Salor arig‘i sohiliga yetib kelgan Qo‘qon askarlari shahar atrofidagi muhim qal’alarni egalladi. Toshkent yaqinidagi Niyozbek qal’asini egallagan Qo‘qon garnizoni askarlarining tez-tez bosqini tufayli toshkentliklarning iqtisodiy ahvoli og‘irlashgan. «Tarixi Shohruxiy» asarida yozilishicha, Toshkentda ocharchilik boshlangan. O‘n bir kunlik qamaldan so‘ng, shahar mudofaa devorining ostidan lahm kavlab devorning bir qismi qulatilgach, qo‘qonliklar shaharning janubiy tomonidan bostirib kirgan, shahar aholisi taslim bo‘lgan. So‘ngra shaharda talon-toroj boshlangan. Ertasi kuni Olimxon shaharga kirib kelib uni talon-toroj qilishni to‘xtatishga farmon bergan. Qo‘qon xonligi uchun xavfli bo‘lgan 300 nafar shahar a’yoni garov sifatida Qo‘qonga jo‘natilgan. Shahar mudofaasida ishtirok etgan ba’zi dashtliklarni xon qatl ettirib, o‘z tarafdorlarini oqsoqol va biy lavozimlariga tayin etgan. Toshkent Qo‘qon xonligi tomonidan uzil-kesil bo‘ysundirilgandan keyin shaharni 1810 yildan xon noibi boshqara boshladi.
Toshkent qiyofasi Ko‘qon xonligiga qaramlik davrida ancha o‘zgarishlarga uchragan. Shahar hududi kengaygan, Yunusxo‘ja o‘rdasi buzib tashlanib, Anhorning so‘l sohilida Yangi O‘rda qurilgan.
1830-yillarda Muhammad Alixon davrida yangi O‘rda yoniga Sharqiy Turkistonda o‘z vatanidan quvilib Qo‘qon xonligidan panoh topgan musulmonlar kelib joylashgan, natijada qashqarliklar mahallasi vujudga kelgan. O‘rdaning sharq tomonida yangi mahallalar, mavzelar paydo bo‘lgan. Shahar aholisi soni ortgan, 1860-yillarga kelib Toshkentda 60 mingdan ortiq kishi istiqomat qilgan. Shaharning me’moriy qiyofasi ham o‘zgargan. Ko‘plab madrasa, masjid, xonaqohlar qurilgan: Beklarbegi madrasasi (1835), Eshonqulidodxoh madrasasi (1840), Mo‘yi Muborak madrasasi, Balandmasjid (1875) va boshqalar.
Biroq shu bilan bir qatorda aholi qattiq zulm ostida qolgan. Soliqlarning og‘irligi, amaldorlarning o‘zboshimchaligi shahar aholisining bir necha bor qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sababchi bo‘lgan. 1865 yil Toshkent Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan.