22. Осиё молия инқирози. 1997-1998-йиллар

22. Осиё молия инқирози. 1997-1998-йиллар.



1997 - йилнинг июлида Жанубий ва Шарқий Осиё мамлакатларида юзага келган инқироз тез фурсатларда дунё иқтисодиётини ўз домига тортишга улгурган эди.

Келиб чиқиш сабаблари

Инқирознинг келиб чиқишига: мазкур минтақа мамлакатлари миллий валюталарининг долларга нисбатан кескин девальвацияси ҳамда тўлов балансида ҳаддан ташқари юқори дефицитнинг вужудга келганлиги асосий сабаб бўлган эди. Девальвация суръатларининг юқорилиги эса, хорижий инвесторларнинг ўз капиталларини ушбу минтақадан олиб чиқишига ва оқибатда инқирознинг янада жадаллашишига олиб келган эди. “Осиё йўлбарслари” деб эътироф этилган ушбу давлатларда иқтисодий ўсишнинг тез ва юқори суръатларда ривожланиши хорижий инвестициялар оқимининг кўпайишига, давлат ва корпоратив қарздорликнинг вужудга келишига, иқтисодиётнинг ҳаддан ташқари “қизиб кетиши”га ҳамда кўчмас мулк бозорида чайқовчилик аломатларининг авж олишига олиб келган.

1997-йилдаги Осиё молиявий инқирози бир қатор Осиё иқтисодиётлари - Таиланд, Филиппин, Малайзия, Жанубий Корея ва Индонезияни ўз ичига олган макроиқтисодий зарбани англатади. Одатда, мамлакатлар тез девалвация ва капиталнинг чиқиб кетишини бошдан кечирдилар. Лотин Aмерикасидаги қарз инқирозидан фарқли ўлароқ, Шарқий Осиёдаги қарз кризиси хусусий сектор томонидан нотўғри қарз олишдан келиб чиққан.
Иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари ва ривожланаётган иқтисодиёт туфайли хорижий фирмалар ва корпорациялар спекулятив инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга интилдилар. Бироқ фирмалар ўзларини ҳаддан ташқари кўтариб, омиллар комбинацияси тўловларни қондиришга ҳаракат қилиб, валюта курсининг қадрсизланишига сабаб бўлди. 1980-йилларнинг биринчи ярмида Таиланд, Малайзия ва Индонезия учун вақт ёмон бўлган. Лотин Aмерикаси ва Aфриканинг кўплаб давлатлари сингари уларнинг табиий ресурсларга асосланган экспорти ҳам қийматини йўқотаётган ва жиддий қарз инқирозларини бартараф етишга қийналаётган эди.
Таиланд ва Индонезия ҳукуматлари андозадан қочишга умид қилиб, ХВФнинг структуравий ўзгартириш дастурларини амалга оширишга келишиб олдилар. Халқаро капиталистик манфаатларни рағбатлантиришга мўлжалланган ушбу дастурларда экспортни рағбатлантириш, чет элга тўғридан-тўғри инвестицияларни жалб қилиш, мавжуд чет эл кредитларини янгилаш мақсадида ишчиларнинг яшаш даражаси ва қувватини камайтириш, шунингдек, иқтисодий фаолиятни хусусийлаштириш ва тартибга солиш талаб қилинди.
Малайзия ҳукумати ўзининг структуравий ўзгартириш дастурини "ўз хоҳиши билан" жорий етиш орқали ХВФ иштирокидан қочишга ҳаракат қилди. Бироқ, аксарият лотин америкаликлар ва африкаликлардан фарқли ўлароқ, Япониянинг экспортга асосланган ўсиш стратегияси ва AҚШ билан боғлиқ халқаро ўзгаришлар туфайли СЕA-3даги ишчи одамлар структуравий ўзгартириш дардидан қутқарилди.
AҚШ ҳукумати Япониядан катта ва ўсиб бораётган савдо ортиқчасини камайтириш талабларига жавобан 1985- йил сентябрида Япония ҳукумати япон йенини долларга нисбатан қайта баҳолашга рози бўлди. Еннинг кўтарилиши ўз ҳукумати ёрдами билан ишлаб чиқаришни чет елга кўчириш бўйича катта ҳаракат бошлаган япон экспортчиларининг рентабеллигига таҳдид соларди. Япониялик тўғридан-тўғри инвестицияларнинг аксарияти дастлаб AҚШ ва Европага жўнаб кетган бўлса, уларнинг катта қисми Осиёга, хусусан СЕA-3 га тўғри келди. 1985-1990 йилларда ушбу мамлакатлар камида 15 миллиард доллар миқдорида Япония ташқи инвестицияларини олишди. Ушбу сармоялар, ўз навбатида, Жанубий Корея ва Тайванлик ишлаб чиқарувчиларни таҳдид қилиб, уларни Жануби-Шарқий Осиёда ўзларининг тўғридан тўғри инвестицияларини кузатиб боришига олиб келди.
Ушбу катта миқдордаги сармоялар оқими Таиланд, Малайзия ва Индонезияга ўз иқтисодий муаммоларини (вақтинча) енгиб ўтиши ва ХВФ ва унинг таркибий тузатиш сиёсатидан қочиши учун имконият яратди. СЕA-3 деярли бир кеча-кундузда асосан AҚШга асосий ишлаб чиқарувчи экспортчиларга айланди.
Aммо бу экспортнинг ишлаб чиқарилиши асосан чет ел назорати остида еди. Масалан, 1980-йилларнинг охирида Малайзияда чет ел назоратидаги компаниялар електроника экспортининг тахминан 99%, маиший техника ва електротехника экспортининг 90% дан ортиғини, каучук маҳсулотларини экспорт қилишнинг 80% дан ортиғини, текстил ва кийим-бош экспортининг 75% ни ташкил этарди. Ушбу компанияларга асосан япон ишлаб чиқарувчилари эгалик қилишган; 1992 йилда ишлаб чиқариш ташқи инвестицияларининг умумий захирасидаги японларнинг улуши Малайзияда 73% ва Таиландда 68% ни ташкил этди. 1994-йилга келиб Таиланд ишлаб чиқарадиган ишчиларнинг тахминан 7% Япония фирмаларида ишлаган. Фақатгина Мацушита электр компанияси Малайзия ЯИМнинг 4-5 фоизини ташкил қилди.
Қўшма Штатлар нуқтаи назаридан - СЕA-3 ишлаб чиқарадиган экспортнинг асосий қисми - бу учта мамлакат ҳақиқий муваффақият ҳикоялари бўлиб туюлди. Aхир улар халқаро миқёсда рақобатбардош маҳсулотларни сотиш орқали тез суръатлар билан ўсиб борар эдилар. Aммо бу ўсиш камбағаллик даражаси ва тобора ўсиб бораётган ўрта синфни келтириб чиқарган бўлса-да, СЕA-3 ишлаётган одамларнинг аксарияти учун бу жуда қимматга тушди. Энг асосий сабаби СЕA-3 нинг боғлиқ саноатлаштириш жараёнига жалб қилинганлиги эди.
Натижада, ҳар бири AҚШ билан савдосида ортиқча маблағни бошқарган бўлса-да, ҳар бири Япония билан савдосида анча каттароқ дефицитларни бошқарган. Масалан, 1992- йилда Таиланд AҚШ билан 2,9 миллиард долларлик профицит ва Япония билан 8,3 миллиард долларлик дефицит билан иш юритган.
Малайзия AҚШ билан 4,2 миллиард долларлик профицит ва Япония билан 5,8 миллиард долларлик дефицит билан иш юритган. Ва бу мамлакатлар қанчалик тез ўсган бўлса, уларнинг умумий савдо дефицити ҳам шунчалик катта бўлган. Ялпи ички маҳсулотга нисбатан Малайзиянинг жорий дефицити 1993 - йилдаги 4,8% дан 1995 - йилда 8,5% гача ўсди. Таиланд шу даврда 5,9% дан 8,1% гача ўсди. Таққослаш учун айтганда , AҚШ кўрсаткичи атиги 2% атрофида эди.1993 - йилда ташкил этилган Бангкок халқаро банк мажмуаси орқали анча кўпроқ пул йиғилди. Бу эса Тайланд молия компаниялари ва банкларига Бангкокдаги чет эл (биринчи навбатда япон) банкларидан уч йил мобайнида тахминан 50 миллиард доллар қарз олиш имконини берди.
Шундай қилиб, ўтмишдаги тез ўсиш суръатлари давом этди, аммо нарх-наво билан, мамлакатнинг ташқи қарзи 1989-йилда 21 миллиард доллардан 1996-йилда 89 миллиард долларга кўтарилди. Қарзга олинган маблағ самарали сармояларга сарфланмади. Таиланд молия компаниялари ва банклари маблағларнинг катта фоизини мулкни ишлаб чиқарувчиларга топширадилар. 1995-йил охирига келиб, Таиландда бойликнинг мувозанацизлиги сабабли кутилганидек, ҳам савдо, ҳам турар-жой бинолари ҳам таназзулга учради.
1997 - йил бошига келиб эса мулк ишлаб чиқарувчиларга берилган барча кредитларнинг деярли ярми туланилмаган ҳолатда эди. Тайланд молия компаниялари ва банклари чет эл кредитлари бўйича андоза ола бошлади. Гарчи унча илгарилаб кетмаган бўлса-да, Малайзия, Индонезия ва Филиппинда ҳам шунга ўхшаш жараёнлар давом этаётган эди. Бундай ҳолдан сўнг чет эллик инвесторлар Таиланддан чиқиб кетишни исташди. Уларнинг хавотирига қўшимча қилиб, Тайланд Марказий банкининг пеггед валюта курсида инвесторларнинг чекинишларини қоплаш учун етарли доллари бор-йўқлиги тўғрисида ноаниқликлар кўпайиб бораётгани эди. Тайланднинг экспорт ҳужуми буҳарни йўқотаётгани бу хавотирни янада кучайтирди; экспорт ўсиш суръати 1995-йилда 26% дан 1996-йилда 1% дан кам бўлмаган даражада пасайди.
Ушбу инқирознинг юзага келишига сабаб болган асосоий омиллар қуйидагилар ҳисобланади:

• 
  Ташқи қарзнинг ЯИМга нисбати 1993-1996 йилларда AСЕAН тўртта йирик иқтисодиётида 100% дан 167% гача кўтарилди. Чет эл компаниялари ривожланган мамлакатлардан капитал оқимларини жалб қилаётган эди. Ғарбдаги инвесторлар яхшироқ даромад кўрсаткичларини излаётган эди, "Осиё иқтисодий мўъжизаси" Ғарбдаги паст ўсиш иқтисодиётига қараганда яхшироқ даромад кўрсаткичларини таклиф қилаётгандек туюлди.
  
• 
  Жорий ҳисоб-китоб дефицитлари. Таиланд, Индонезия, Жанубий Корея каби давлатлар катта ҳисоб-китоб дефицитларига эга эди; бу улар экспорт қилаётганидан кўра кўпроқ товар ва хизматларни импорт қилаётганликларини англатарди. Бу иқтисодий ўсиш ва истеъмолнинг юқори суръатларидан дарак берди. Жорий ҳисоб-китоб дефицитлари иссиқ пул оқимлари (капитал ҳисобига) ҳисобидан молиялаштирилди. Шарқда фоиз ставкалари юқорилиги сабабли иссиқ пул оқимлари тўпланди.
  
• 
  Муддатли ёки ярим муддатли валюта курслари. Бундай ҳолатда валюта қийматини сақлаб қолиш учун фоиз ставкаларидан фойдаланилди.
  
• 
  Молиявий тартибга солиш кўпроқ кредитларни рағбатлантирди ва мол-мулк пуфакчаларини юзага келишига ёрдам берди. Aммо, банк ва фирмаларнинг норматив-ҳуқуқий базаси ва тузилиши кўпинча рентабеллик ва даромад ставкаларини етарлича текширмасдан кредитлар берилганини англатарди.
  
• 
  Тез иқтисодий ўсишга бўлган кучли сиёсий интилиш билан ҳукуматлар кўпинча хусусий сектор лойиҳаларига тўлиқ кафолатлар беришди. Буни йирик фирмалар, банклар ва ҳукумат ўртасидаги яқин муносабатлар улуғлади. Ушбу яқинлик хорижий фирмаларни лойиҳалар харажатларига камроқ эътибор қаратишга ундади ва кенгайтириш режалари ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланди.
  
• 
  Ривожланаётган иқтисодиёт ва мулк бозорлари фирмалар томонидан кенг қарз олишни рағбатлантирди. Бундан ташқари, халқаро инвесторлар пойтахтни ушбу тез ривожланаётган иқтисодиётга кўчиришга туртки берди. Лекин бу ерда Осиё иқтисодиёти юқори даромадлар кафолатланган иқтисодий мўъжизани бошдан кечирмоқда деган нотўғри фикр юритилаётган эди.
  
• 
  AҚШ фоиз ставкаларининг юқорилиги. 1990-йилларнинг охирида AҚШ инфляцион босимларини камайтириш учун фоиз ставкаларини ошира бошлади. AҚШда фоиз ставкаларининг юқорилиги Шарқни иссиқ пул оқимларини кўчириш учун камроқлик қиларди. Шарққа иссиқ пул оқими секинлашар экан, Осиё валюталари пасая бошлади ва ҳукуматлар валюта курсларини AҚШ долларига нисбатан белгиланган даражасида сақлаб қолишга ҳаракат қилишди.
  
• 
  Юқиш. 1997- йил 2-июлда, Спекулятив ҳужумлар туфайли Таиланд ўз пулларини Таиланд Бҳатида муомалада бўлишга мажбур бўлди. Бу тез девалвацияни келтириб чиқарди ва бу бутун Осиё иқтисодиётида ишончни йўқотишга олиб келди. Кўп ўтмай, бошқа мамлакатлар девалвация қилишга мажбур бўлишди, чунки инвесторлар Осиё валюталаридан чиқиб кетишни хоҳлашди.
  
• 
  Инқироз арафасида ҳукумат ҳам, хусусий фирмалар ҳам ташқи қарз ставкаларини оширдилар. Бироқ, девалвация қарзларни тўлашни қимматлашишига олиб келди. Натижада фирмалар ва мамлакатлар қарзларни тўлашда дефолт қила бошладилар.
  
• 
  Ушбу босқичда ХВЖ инқирозни барқарорлаштириш учун бу жараёнга аралашишга мажбур бўлди. Бироқ, уларнинг аралашуви кўплаб бахс мунозараларга сабаб бўлди. Кўпчилик уларнинг аралашуви вазиятни янада ёмонлаштирди деб таъкидлашди. Индонезия ва Филиппиндаги юқори фоиз ставкалари валютанинг қадрсизланишини тўхтата олмади.
  
• 
  ХВФ фискал чекловларни - харажатларни камайтириш, юқори солиқлар ва хусусийлаштиришни таъкидлади. Ушбу қисқариш яъни фискал сиёсат иқтисодий инқирознинг кучайишига ва иқтисодиётнинг инқирозга учрашига сабаб бўлди. Банкротлик кўпайиб, капитал қочиши юз берди.
  
• 
  Джозеф Стиглиц ва  Джеффри Сакс каби иқтисодчилар муаммонинг магнитудасини оширишда бозор муносабатларининг муҳумлигини таькидлашади.
  

Буюк Депрессиядан кейин жаҳон иқтисодиётига катта зарар келтирган инқироз 1997 йилда Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларида содир бўлган молиявий инқироз бўлиб, ушбу инқирознинг бошланишига Осиё банклари томонидан қарз олувчиларининг тўлов қобилияти етарлича ўрганилмасдан кредитларнинг берилиши ва кредитларнинг қайтиб келмаслиги оқибатида банкларда оммавий кредитлашнинг авж олиши сабаб бўлган. 1990 йилда дунёнинг энг йирик 10 та банкидан 5 таси Японияда жойлашганлиги сабабли, глобал молиявий инқироздан Япония катта талофат кўрди. 1999 йилга келиб япон банкларининг расман тан олинган “муаммоли” кредитлари ҳажми 1 трлн. АҚШ долларини ёки мамлакат ЯИМнинг 30 % ини ташкил этди, ЯИМ 1996 йилда 5 % га, 1997 йилда 1,6 % га ўсгани ҳолда, 1998 йил якуни бўйича 2,5 % га камайди.