22. Осиё молия инқирози. 1997-1998-йиллар

Оқибатлари

1
997-1999 йиллардаги инқироз бир неча йиллик тезкор иқтисодий ўсиш, капитал оқими ва қарзнинг тикланишидан кейин юз берди, бу эса мувозанатсиз иқтисодиётга олиб келди. Кризисдан олдинги йилларда давлат қарзи кўтарилди. Бозор муносабатлари ўзгарганда чет эллик инвесторлар ушбу Осиё иқтисодиётидаги улушини камайтиришга ҳаракат қилишлари капитал оқимининг барқарорлашувига сабаб бўлди, бу эса тез девалвацияга ва ишончнинг янада йўқолишига олиб келди.

Осиё Вальюта ўзгариши(АҚШ долларга нисбатан)1997-98 Июль
И шончнинг йўқолиши ва қарз тўловларининг кўтарилишидан зарар кўрган фирмалар инвестицияларни қисқартириб, ўсишнинг пасайишига олиб келди. Катта деваливациялар импорт ва импорт қилинган хом ашё нархи кўтарилиши билан истеъмол харажатларига ҳам зарба берди. Бу Жанубий Корея, Индонезия, Малайзия ва Таиланд каби мамлакатларда инқирозга олиб келган. Доллар бўйича ўлчанганда Индонезия 1997 -йил июнидан 1998- йил июлигача ЯИМнинг 84% пасайишини бошдан кечирди. Инфляция - деваливаляция импорт нархларининг кўтарилишига сабаб бўлган. Осиё кризиси инвесторларнинг AҚШга бўлган ишончига зарба берди, бироқ фоиз ставкаларининг пастлиги AҚШ иқтисодиётини барқарорлаштиришга ёрдам берди.
Хитой асосан кризисдан изоляция қилинган, чунки Хитой жисмоний капитал инвестицияларини ўзига жалб қилган ва капиталнинг чет эл оқимларига таянмаган эди. Кризис Япония иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатди ва бу уларнинг ўн йилга ривожланишдан ортда қолишига олиб келди.
Инқироз мамлакатларга макроиқтисодий даражада таъсир кўрсатди, шу қаторда бир қатор Осиё мамлакатлари валюталари, фонд бозорлари ва бошқа активлар нархларининг кескин пасайиши юзага келди.
Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, 1997- йил июл ойи ўрталарида кризис бошланганидан сўнг Филиппинда фоиз ставкаларининг зудлик билан 32%га кўтарилишга қарамай, ва 1998- йилда инқироз кучайганидан сўнг Индонезияда 65% га, уларнинг маҳаллий валюталари бир хил қадрсизланиб, Жанубий Корея, Таиланд ва Малайзия валюталарига қараганда яхшироқ натижа кўрсатмади. Осиё инқирози даврида мамлакатларнинг юқори фоиз ставкалари умуман 20% дан ошмаган .
Иқтисодий инқироз сиёсий инқирозга ҳам олиб келди. Хусусан, Индонезияда президент Суҳарто ва Таиландда Бош вазир Чавалит Ёнгчаиюднинг чиқишлари ниҳоясига етди. Ғарбга қарши ҳис-туйғуларнинг умумий кўпайиши кузатилди. Aйниқса, Жорж Сорос ва ХВФ танқидлар нишони сифатида танлаб олинди.
AҚШнинг Таиландга оғир инвестициялари якунланди, унинг ўрнини асосан Европа инвестициялари эгаллади, бироқ Япония инвестициялари бундан мустасно. Жануби-Шарқий Осиёда марказий ҳокимият заифлашгани муносабати билан исломий ва бошқа ҳаракатлар кучайди. Кўпроқ узоқ муддатли оқибатлар кризисдан олдинги инқироз йилларида эришилган баъзи ютуқларнинг ўзгаришини ўз ичига олган. Aҳоли жон бошига номинал AҚШ доллари ЯИМ 1997 йилда Индонезияда 42,3%, Таиландда 21,2%, Малайзияда 19%, Жанубий Кореяда 18,5% ва Филиппинда 12,5% пасайди.


Долларга нисбатан танланган Осиё валюта курслари

Сотиб олиш қуввати паритети билан аҳоли жон бошига тушадиган даромаднинг пасайиши анча кичик эди: Индонезияда 15%, Таиланд 12%, Малайзия 10%, Жанубий Корея 6%, Филиппин 3%. Шарқий Осиёдаги инвестицияларнинг асосий қисми ва иқтисодий оғирлиги сезиларли даражада Япония ва AСЕAН дан Хитой ва Ҳиндистонга ўтди. Инқироз иқтисодчилар томонидан кенглиги, тезлиги ва динамиклиги учун интенсив равишда таҳлил қилинди. Бу ўнлаб мамлакатларга таъсир кўрсатди, миллионлаб одамларнинг ҳаётига бевосита таъсир кўрсатди, бир неча ой ичида содир бўлди ва инқирознинг ҳар бир босқичида етакчи иқтисодчилар, хусусан халқаро институтлар орқада қолиб кетди.

Осиё инқирозидан сўнг халқаро инвесторлар ривожланаётган мамлакатларга кредит беришни истамай, дунёнинг кўплаб мамлакатларида ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий пасайишларга олиб келди. Кучли салбий зарба нефт нархини кескин пасайтириб юборди, 1998- йил охирига келиб баррели учун энг паст нарх $ 11 га етди ва ОПЕК давлатлари ва бошқа нефт экспортчиларида молиявий қийинчиликларни келтириб чиқарди. Нефт даромадининг қисқариши 1998-йилги Россия молиявий инқирозига ҳам сабаб бўлди. Бу эса ўз навбатида AҚШда узоқ муддатли капитал бошқарувининг 4 ой ичида 4,6 миллиард доллар йўқотишига сабаб бўлди. Aлан Гринспен ва Нью-Йорк Федерал Резерв Банки 3,625 миллиард долларлик ёрдамни ташкил қилганида молиявий бозорларда катта қулашнинг олди олинди. 1990-йилларнинг охирида ривожланаётган йирик иқтисодиётлар яъни Бразилия ва Aргентина ҳам инқирозга учради. 11 сентябрда юз берган ҳодисалар эса ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда катта зарба берди. (2002 йилдаги фонд бозорининг пасайиши)
1997 йилдаги молиявий инқироз даврида Индонезия, Таиланд ва Корея Республикаси каби бир гуруҳ мамлакатлар икки ва кўп томонлама ҳамкорлик битимларига асосан ХВЖ, Умумжаҳон банки гуруҳи ва халқаро молия институтлари ёрдамида инқирозга қарши дастурларни амалга оширдилар. Улар томонидан амалга оширилган инқирозга қарши дастурлар таркиби 4 қисмдан иборат бўлган: молиялаштириш, макроиқтисодий сиёсат, таркибий ислоҳотлар ва ижтимоий ҳимоя. Инқироздан чиқиш дастурларининг амалга оширилиши натижасида юқорида қайд этилган мамлакатларда 1999 йилга бориб иқтисодий ўсиш кузатила бошланган.
Иқтисодда Япония, бошқа соҳаларда Сингапур намунага айланади. Икки давлат тажрибаси тез орада Малайзия иқтисодини бирдан кўтариб, ўн йил нари-берисида бутунлай бошқа қиёфага киритади. 1992 йили давлатнинг ташқи қарзи 16 миллиард долларга, хизмат кўрсатиш даражаси 5,6 фоизгача тушади. Биринчи марта олтин-захиралари ташқи қарз миқдоридан ошиб, 18,8 миллиард долларни ташкил этади, ишсизлик даражаси 4,1 фоизгача пасаяди (1990 йили 6,0 фоиз эди).
Экспорт ва импорт амалда беллашиб, 41,7 миллиард ва 42,2 миллиард оралиғидаги кўрсаткичларни қайд этаверади. Экспортнинг 75 фоиздан ортиғини саноат маҳсулотлари ташкил этар, Малайзия дунё кўз ўнгида иқтисодий «Осиё йўлбарси»га айланиб бораверарди.