23. Siyosiy madaniyat

1. Vendidod - 22 bobdan iborat bo’lib, unda Axura Mazda yerdagi barcha mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bay on etiladi.
2. Visparad - 24 bobdan iborat bo’lib, ibodat qo’shiqlaridan tashkil topgan. Zulmat kuchlariga qarshi kuylar kuylanadi.
3. Yasna - 72 bobdan iborat bo’lib, qurbonlik vaqtida marosimda aytiladigan qo’shiqlardan tashkil topgan.
4. Yasht-22 qo’shiqdan iborat bo’lib, Zardush-tiylik ma’budalarining madhi kuylanadi.
5. Hurda «Avesto» – Kichik «Avesto» - Quyosh, oy va boshqa xudo hamda ma’budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat matnlaridan iborat.
Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Avesto» haqida qisqa ma’lumot berdik. Bu kitobning ko’p qismi Iskandar Zulqarnayn va arab-lar istilosi davrida yo’qolib ketgan. Bizgacha yetib kelgan nusxasi 1374 yilda ko’chirilgan bo’lib hozirda Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda.
36.37, Bu reda dastlab ma’naviy madaniyat ishlab chiqaruvchi mehnat faoliyatidan bevosita ajralib mustaqil faoliyatga aylandi. Jamiyat hayotida alohida kishilar qatlami boshqaruv , ta’lim, ma’lumotlarni to’plovchi va uzatuvchi sohalarda shug’ullanuvchilar ajraladi va ko’payib boradi. Misr, Mesopotamiya, Hind va Хitoy sivilizatsiyalari eng ko’xna va yirik madaniyatlar edi. Bu madaniyatlar ta’sirida Urartu, Finikiya, Хett, Elam sivilizatsiyalari shakllanib, insoniyat madaniyati tarixida sezilarli ta’sirga eng bo’ldi. I.P.Veynbergning ta’kiblashicha, qadimgi Sharq madaniyati “Ilk kashfiyotchi va asoschi sifatida ulkan missiyani” bajardi; yozuvni ishlab chiqdi va davlatchilik poydevorini qurish, o’zining etnik, kasbiy, mulkiy va ijtimoiy ahvoli bilan farqlanuvchi kishilarning birga yashashlari uchun sharoit yaratdi. Agar boshqa madaniyatlar ibtidoiy va qadimgi Sharq madaniyatining tajriba va yutuqlaridan foydalangan bo’lsa, qadimgi Sharq madaniyatining o’zi esa ibtidoiylikning bir tarzida shakllandi. Ibtidoiy muhitning ta’siri kuchli va doimiy bo’ldi. ibtidoiy davrdan meros bo’lib mifologik fikrlash usuli, nutq va faoliyat o’tdi. Shu bilan birga qadimgi Sharq madaniyati namunalari o’z dunyosining “boshlovchisi” , “yangiliklarini” o’ziga xos jiddiy his qildi. Misr, Mesopotamiya, Hind va Хitoy miflarida nafaqat “dunyoning yaratilish” (asmon, yer, jonivorlar, inson) mavzui, balki, bu rivoyatlar olamida ibtidoiy dunyodan keskin farqlovchi “madaniyatlarning yaratilishi” mavzui ham katta o’rin egallaydi. “Enklar va koinot” (Mesopotamiya), tangri Ptax haqida (Misr), Хitoyning afsonaviy hukmdori haqidagi miflarda xudolar va ilk ajdodlar dehqonchilik va hunarmandchilik kashfiyotchilari, ilk shaharlar bunyodkori, davlatchilik va dinni o’rganuvchilar, qonun va yozuv ijodkorlari sifatida ya’ni, ibtidoiylikdan farqlanuvchi sivilizatsiyaning barcha yutuqlarini yaratuvchilar bo’lib tasvirlanadi. Shuningdek, miflarda bir-biriga mos kelmaydigan, qarama-qarshi va bu ikki dunyoning dushmanligi mavzui ham tasvirlanadi.Qadimgi Sharq xalqlarining urf-odatlari va e’tiqodlari haqida ma’lumot turli manba’larda, adabiyot va san’at yodgorliklarida saqlanib qolganki, bular bizning tasavvur dunyomizni keskin farq qiluvchi olamga boshlaydi. Qadimgi Sharq madaniyatining shakllanishida mifologik tafakkur katta rol o’ynagan.
38. Nil daryosi vodiysidagi badiiy madaniyat yodgorliklari qadimdan maʼlum. Miloddan avvalgi 5—4ming yilliklarda loy va qamishdan qurilgan turar joylar oʻrniga asta-sekin yogʻoch va xom gʻishtdan toʻgʻri toʻrtburchak tarxli turar joylar qurilgan. Ilk podsholik davrida qad. M. sanʼati tamoyillari, turlari va janrlari shakllangan. Bu davrda diniy meʼmorlikning asosiy turi — mastabalar toʻgʻri toʻrtburchak tarxda koʻplab qurilgan. Haykaltaroshlikda geometrik uygʻunlik, simmetriya va statistikaga eʼtibor berilgan (firʼavn Xasaxem xaykali, miloddan avvalgi 3ming yillik boshlari). Qad. podsholik davrida firʼavnlar saroyida boʻlajak mirzalarni tayyorlaydigan maktablar tashkil qilingan. Keyinchalik ibodatxonalar va yirik davlat idoralari qoshida ham maktablar ochilgan. Maktabda 5 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar oʻqitilgan; 12 yoshdan boshlab talabalar idoralarda mirzalik qilishgan. Nil vodiysida paleolit davridayoq mehnat qurollari ishlangan. Keyinchalik neolit davrida (miloddan avvalgi 5ming yillik) aholi ovchilikdan chorvachilik, soʻngra dehqonchilikka oʻtishi bilan tosh, suyak va yogʻochdan ishlangan dastlabki qishloq xoʻjaligi asboblari— choʻkich, oʻroq va boshqa paydo boʻlgan. Miloddan avvalgi 4ming yillikdan boshlab, mis ishlatila boshlangan, kulolchilik dastgohi paydo boʻlgan. 3ming yillikdan shishasozlik rivojlana boshlagan. 2-ming yillikdan jezdan foydalanila boshlangan. Temirdan yasalgan ilk buyumlar miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalariga oiddir. Misrliklar oltin va kumushdan haqiqiy sanʼat asarlarini yaratganlar. Sunʼiy sugʻorishdan keng foydalanilgan, kanal va toʻgʻonlar bunyod etilgan. Yuqoriga suv chiqarish uchun laylak (havoza-shaduf), chigʻir (sakkis)dan foydalanishgan. Ilk podsholik davrida omoch paydo boʻlgan.
Qad. Misrda asosiy qurilish materiali sifatida loy va qamishdan foydalanilgan. Firʼavnlar saroyi va qalʼalar qurilishida xom gʻisht ishlatilgan. Toshlarga sayqal berishda misrliklar ajoyib yutuklarga erishganlar. Ehromlar qurishda ishlatiladigan katta tosh plitalarni yuqoriga richag , havoza yordamida koʻtarganlar. Mat., astronomiya taraqqiy etgan. Kohinlar va mirzalar oddiy asboblar (chizgich, tosh bogʻlangan ip) yordamida sayyoralar va yulduzlarning holatini belgilashgan. Vaqtni belgilash uchun quyosh va suv so-atlari (klependralar)dan foydalanganlar.
39. Shumerlar shaharning himoya xudosi "vikar" deb nomlangan.
Bundan tashqari, ushbu davrda yozuvning kelib chiqishi bo'lishi mumkin bo'lgan birinchi piktogrammalarning dalillari mavjud edi, chunki bu texnik rasmlarni so'zlarga singdirishga asoslangan. Himoyalash choralari sifatida shaharlarni o'rab olish uchun ibodatxonalar va devorlar qurilishi bu hudud xalqlari o'rtasida turli xil janglar bo'lganligini taxmin qiladi.
Xammurapi vakolatiga binoan Bobil shahrini uning poytaxtiga aylantirib, hududni kengaytirish va madaniy gegemonlik uchun keng kurash boshlandi. O'sha paytda imperiya boshqaruvga muhtoj bo'lgan ko'proq domenga ega bo'lganligi sababli samarali boshqaruv modelini mustahkamlash uchun birinchi qonunlar va kodekslar yaratildi.
Darhaqiqat Ossuriya imperiyasi hukmronlik qilgan odamlar bilan olib borgan ulkan harbiy amaliyotlari tufayli eng muhimi. Ular shafqatsiz, shafqatsiz, qonxo'r va aqlga sig'maydigan edilar. Ular avvalgi madaniyatni supurib tashladilar va o'zlarini majbur qildilar. Xuddi shunday, hammasi ham shiddatli janglar emas edi. Ossuriyaliklar yangi sug'orish texnikalarini, daryo oqimlarini va madaniy merosni o'z ichiga olgan bo'lib, u hozirgi kungacha dunyodagi eng go'zallardan biri sifatida tasniflanadi.
40. Qadimgi hind adabiyotining mashhur yodgorligi «Rigveda»ning minglab
madhiyalari va so’nggi veda adabiyotlari oriylarning diniy e'tiqodlari to’g`risida boy 
ma'lumot beradi.
Qadimgi Hindistonda xudolar pog`onasi mavjud emas. Xudolar samoda 
yashaydi. Oriylar xudolar tasviriga sig`inganlar. 
Hind vodiysidagi Xarappan tsivilizatsiyasi miloddan avvalgi 2500 yilda paydo bo'lgan va taxminan ming yillikka, ya'ni miloddan avvalgi 1500 yilgacha bo'lgan Ushbu tsivilizatsiyaning asosiy shaharlari Indus sohillari bo'ylab joylashgan edi. Hindiston tsivilizatsiyasining ikkinchi eng mashhur va eng katta shahri Mahenjo-Daro (O'lgan tepalik) edi.
Indus vodiysi aholisining etnik tarkibi va uning kelib chiqishi hali ham sirdir. Xarapan madaniyati shahar edi, barcha shaharlari bitta rejaga binoan qurilgan. O'sha davrdagi hindular boshqa davlatlar bilan faol savdo-sotiq olib borgan, hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullangan. Ular yozma tilga ega edilar, afsuski, hal qilinmagan, shuning uchun bu madaniyat arxeologik topilmalar tomonidan o'rganilmoqda. Ushbu tsivilizatsiyaning pasayish sabablari hali aniq aniqlanmagan, ammo bu tabiiy ofatlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Xarappan madaniyatining so'nggi markazlari miloddan avvalgi 1500 yilda Hindistonga kelgan ariyaliklar qo'liga tushgan bo'lishi mumkin. Qadimgi Hindiston jamiyati kastalarga bo'lingan (hindular ularni "jati", olimlar esa ularni "Varna" deb atashadi). Kastaga a'zolik insonning tug'ilishi va meros qilib olinishi bilan belgilanadi. Har bir kasta vakillari avloddan avlodga bir xil kasb bilan shug'ullanishgan, bir xil xudolarga sajda qilishgan, bir-birlariga va boshqa kasta a'zolariga nisbatan belgilangan qoidalarga qat'iy rioya qilishgan.