23. Siyosiy madaniyat

22. Muayyan odamlarning moddiy madaniyati an'anaviy kiyim-kechak, mahsulotlar, qurollar, uy-joylar, zargarlik buyumlari va turli moslamalardan iborat. Moddiy madaniyat keng ma'noda ikkita asosiy elementni o'z ichiga oladi:

1. 
   Inson qo'li bilan yaratilgan narsalar (me'morchilik, asboblar, uy-joy elementlari). Bunday holda, madaniyat odamning atrof-muhitga moslashishi va atrof-muhit - insonga xosdir. Zamonaviy axborot madaniyati turli xil qurilmalar asosida qurilgan: telefonlar, internet, televizor.
   
2. 
   Inson tomonidan yaratilgan texnologiyalar. Texnologiya moddiy madaniyatni emas, balki ma'naviy narsalarni anglatadi, chunki ular haqiqiy hayotiy timsolga ega. Misol uchun, "teginish" texnologiyasi yangi avlodning telefonlar, planshetlar va noutbuklarga murojaat qildi.
   
3. 
   Ko'nikmalar va ko'nikmalar nafaqat nazariy bilimlar, balki ularning haqiqiy timsolidir. Haqiqatan ham, ularning jismoniy qiyofasi bor, ular bu toifaga kiritilgan. Bu erda siz ma'naviy va moddiy madaniyatni ko'rishingiz mumkin, ammo mahoratning aniq timsoli sifatida oddiy ma'lumotni gapirish to'g'ri bo'ladi.
   
4. 
   Ma'naviy va moddiy madaniyat o'rtasidagi asosiy farq shundaki, ulardan biri jismoniy ko'rinishga ega emas, ikkinchisiga ega. Ruhiy madaniyat bizning dunyomizda emas, balki intellektual faoliyat, his-tuyg'ular , his-tuyg'ular va o'zini ifoda etish sohasida.
   
5. 
   Dastlab ma'naviy madaniyatning ideal shakli afsona edi. Miflar turli xil munosabatlarni tartibga solib, dunyodagi tuzilishni tushuntirib, me'yoriy yo'nalish sifatida xizmat qilishi mumkin edi. Keyinchalik ularning roli din tomonidan qabul qilindi va bundan keyin falsafa va san'at ham qo'shildi.
   
6. 
   Ideal madaniyat shakli aniq fikr bilan bog'liq emas - bu ilmiy bilim, axloq, tildir. Xuddi shu toifada siz ta'lim faoliyati va obzori axborot vositalarini o'z ichiga olishi mumkin.
   

23.Siyosiy madaniyat – kishilarning siyosiy ongi, manfaatlari, maqsad-
larini ifodalovchi siyosiy-huquqiy g‘oyalar majmuyidir. Siyosiy madani-
yat jamiyatning turli ijtimoiy tabaqalari manfaatlari bilan bog‘liq holda 
vujudga keladi va siyosiy faoliyatda namoyon bo‘ladi. Har bir ijtimoiy 
tabaqa o‘zining siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib g‘oyalar, dasturlar 
ishlab chiqadi, siyosiy tashkilotlar tuzadi va siyosiy hokimiyat uchun 
turli usullar, vositalar bilan amaliy harakat qiladi. 
Siyosiy madaniyat huquqiy madaniyat bilan bog‘liq. Huquqiy ma-
daniyat qonunlarni bilish, ularga amal qilish, huquqiy ong, huquqiy savi-
ya, huquqiy munosabatlar, huquqiy faollik madaniyati demakdir. Siyosiy madaniyat ma'lum bir davlatning obro'-e'tibori va ijtimoiy sohadagi odamlarning xulq-atvori shakllari uchun odatiy majmua hisoblanadi. Ushbu shakllar va tasvirlar aholining qiymatini ifodalaydi. Ular odamlarning siyosiy rivojlanish maqsadlari va hissiyotlari haqida fikrlarini aks ettiradi . Shu bilan birga jamiyat, inson va davlat o'rtasida o'rnatilgan an'analar va normalar mustahkamlanmoqda.


24.Axloqiy qadriyatlarga insonparvarlik, jamoatchilik, adolat, qonuniylik, vatanparvarlik, xushmuomalalik va odoblilik, oddiylik va kamtarlik, halollik va rostgo'ylik, ochiq ko'ngillik va mardlik, saxiylik va muruvvatlilik, Aхloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri - muomala odobi. U mohiyatan o’zaro hamkorlikning shakllaridan biri. Inson zoti bir - biri bilan hamkorlik qilmasdan, o’zaro tajriba almashmasdan, bir - biriga ta’sir ko’rsatmasdan rasmona yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat, sog’lom kishi usiz ruhan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Bu o’rinda buyuk ingliz yozuvchisi Daniel Defo qalamiga mansub mashhur «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» asarini eslashning o’ziyoq kifoya: Jumaboyni topib olgan Robinzonning naqadar quvonishiga ham sabab ana shunda.

25. . Madaniy boyliklarga taalluqli ashyolar toifasi quyidagilardan iboratdir:

xalqlar hayotidagi tarixiy voqealar, jamiyat va davlat rivojlanishi, fan va texnika tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan, shuningdek, atoqli shaxslar (davlat, siyosiy, jamoat arboblari, mutafakkirlar, fan, adabiyot, san’at arboblari) hayoti va faoliyatiga taalluqli ashyolar;
tarixiy, badiiy, ilmiy va boshqa madaniy qimmatga ega bo‘lgan qurollarning har xil turlari;
tarkibida qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlar bo‘lgan badiiy boyliklar;
arxeologik qazilmalar yoki arxeologik kashfiyotlar va topilmalar natijasida olingan ashyolar va ularning parchalari, tuproq namunalari, arxeologik, geologik va boshqa namunalar;
har qanday asosda va har qanday materiallardan butunlay qo‘lda ishlangan rasmlar va suratlar;
har qanday materiallardan ishlangan va haykaltaroshlik asarlari, shu jumladan, bo‘rtma rasmlar;
har qanday materiallardan ishlangan asl badiiy kompozitsiyalar va montajlar;
sig‘inish maqsadidagi badiiy bezatilgan ashyolar;
etnografik obyektlar;
o‘yma naqshlar, estamplar, litografiyalar, ksilografiyalar, grafikaning boshqa turlari va ularning original bosma shakllari;
amaliy-dekorativ san’at asarlari (shisha, loy, yog‘och, metall, suyak, mato va boshqa materiallardan ishlangan badiiy buyumlar);
an’anaviy xalq badiiy hunarmandchiligi buyumlari;
arxitektura, tarix, badiiy yodgorliklar va monumental san’at yodgorliklarining tarkibiy qismlari va parchalari;
alohida yoki kolleksiyadagi qadimiy kitoblar, shuningdek, tarixiy, ilmiy-badiiy, adabiy ahamiyatga ega bo‘lgan matbaa asarlari; Madaniy boylik - bu qism tarixi jamiyatning. Bular yillar davomida rivojlanib borgan va ular tomonidan berilgan qiymat uchun odamlar uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan namoyishlar.
Dunyoda eng katta madaniy boylikka ega bo'lgan davlatlardan biri, shubhasiz, Ispaniya bo'lib, bu ko'p jihatdan shu qatorda o'z mamlakatlarida yashagan madaniyatlarning mozaikasi natijasida paydo bo'lganligi bilan ajralib turadi. uning kelib chiqishi
27. 28. Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat-mavjud insoniyat madaniyatning ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. Bu davr insoniyat tarixi umumiy ko’lamining 99 foizini tashkil qilgan holda zamonaviy madaniyatga beqiyos ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. O’sha vaqtda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko’rinishlari bo’lmish fikrlash tarzi, fe’l-atvor xozirga qadar yo’qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang’ich davri keyingi barcha o’zgarishlarga zamin tug’dirgani sababli bu davrni o’rganish insoniyat evolyutsiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.
Ibtidoiy bosqichdagi madaniyat rivojining qiyofasini qayta tiklash o’ta qiyin vazifa.
Olimlar to’plagan ma’lumotlar 2 xil bo’lib:
I Antropologik va arxeologik topilmalar-ibtidoiy odamning jismoniy va madaniy rivojlanishi, ovchilik jamoasining turmush tarzini yorug’ olamga chiqardi. Bu ma’lumotlar o’ziga xos belgilari bilan emprik (tajriba) tahlilni yuzaga chiqardi va ibtidoiy bosqichni umum qabul qilgan tasnifiga asos soldi:
1. paleolit-qadimgi tosh asri,
2. Neolit-yangi tosh asri.
Paleolit bosqichining o’zi ham ilk va so’ngi davrlarga bo’linadi. Shuningdek, paleolit va neolit bosqichining o’rtasi mezolit-o’rta tosh asri davriga bo’linadi.
II Etnografik ma’lumotlar-zamonaviy xalqlar va xozirgi vaqtda ham ovchilik va termachilik bilan kun ko’ruvchilarning hayoti haqida. Bu ma’lumotlar saqalanib qolgan arxaik madaniyat o’rinishini etnik, ijtimoiy va ruhiy o’hshashliklar bo’yicha qayta tiklashga yordam beradi.
 

28. O’zbekiston xududida jez davri mil.avv. II ming yillik boshlarini o’z ichiga oladi. Хuddi shu davrda ikki turdagi mustaqil madaniyat shakllanib aniq ajraladi: o’troq dehqonchilik vohalaridagi madaniyat: ko’chmanchi dashtlar madaniyati o’troq dehqonchilik madaniyati dastlab Surxondaryo vohasidagi Sopolitepa, Jarqo’rg’on madaniyatlari, Farg’ona vodiysidagi Chust madaniyati, ikkinchisi -Zamonbobo, Тozabog’yob, Suyargan va Amirobod kabi joylarda vujudga keldi.

O’zbekiston janubi-Surxondaryo viloyatida hozirda ham mashhur bo’lgan ustalar, zargarlar va san’atkor-quruvchilar yaratgan madaniyat eng qadimgi madaniyatdir. Mil.avv. XVIII-X ming yillikda oid Sopollitepa va Jarqo’ton manzilgohlarida qadimgi sharq turidagi ilk shaharnoma sivilizatsiyasining shakllanishi va rivojlanishi jarayoni kuzatiladi. Jez davrida madaniyat yodgorliklari Amudaryo va Zarafshonning qo’yi oqimidan, Тoshkent vohasi, Farg’ona vodiysi, Samarqand viloyatidan topilgan. Ular chorvador qabilalar madaniyatining vujudga kelishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Chorva qabilalar jez davrida o’troq turmush tarziga o’ta boshladi, qisman dehqonchilik bilan shug’ullanadi, keyinchalik ko’chmanchi chorvadorlarga aylanishgan.


29. ov manzaralarini aks ettirib gʻorlarning devorlariga, qoyatoshlar va b. ga ishlagan tasvirlarida (boʻyab, boʻrtma hosil qilib ishlangan), loydan tayyorlangan, toshni yoʻnib ishlagan haykallarida ovlanadigan hayvonlar (zubr, ot, ki-yik, mamont, yovvoyi hayvonlar va b.), odamzotlarni (koʻproq ayollar)ni ifodalagan (Fransiyaning La-Ferrasi, Lasko gʻorlari, Ispaniyaning Altamira gʻori, Sahroi Kabirning Tassilin-Ajar degan joyidagi qad. odamlar yashagan qarorgoxlar va b.). Ibtidoiy sanʼatkorlar tasviriy sanʼatning hamma turlari (rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik) ga mansub asarlarida hayotni sinchkovlik bilan kuzatganlari koʻzga tashlanadi. Odam va odamsifat maxluklar, qoʻl izlari, chizma belgilar va b. tasvirlar kam uchraydi.


30, O`rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik va islom Yevropa, Osiyo va Afrikaning ko’p joylarida ko’plab kishilar uchun dunyoqarashning ustivor shakli bo’lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini, butun turmush tarzini belgiladi. Din – inson uchun namuna-mo’minlik, jafokashlik, ruhoniyat, gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Har kim, har doim nazorat ostidaligiga, o’zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o’ziga xos markazida sezilarli kuch harakatda bo’lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning) e`tiborida ekanligiga iqror bo’ladi. Din har xil milliy an`analarga ega bo’lgan turli xalqlarga arablar Sharqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratishi uchun birlashtiruvchi ibtido bo’ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, badiiy-barcha sohalariga o’z ta`sirini ko’rsatdi. Musulmon Sharqida islom ta`limoti paydo bo’lishi bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi, bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg’ambar, keyin uning «o’rinbosarlari-xalifalar» qo’lida birlashgan.


31. Skiflar madaniyati – Qora dengizning shim.gʻarbiy hududlaridan to shim.sharqiy Xitoygacha choʻzilgan dashtlarda (Dunay va Don, Dnepr va Dnestr quyi havzalari, Azov va Qrim dashtlari, Quyi Volga, Qozogʻiston choʻllari, Jan.
Sharqiy Ural, Togʻli Oltoy, Jan. Sibir dashtlari) koʻchmanchi chorvachilik bilan shugʻullanuvchi qabilalarning xoʻjalik va etnomadaniy hayoti, kundalik turmush tarzi, eʼtiqodi, urfodat va udumlari maʼnaviy dunyosining majmuasi (mil. av. 7—mil.ning dastlabki asrlari).
Sm. va ularning nafis sanʼati haqidagi boy materiallar skif podsholari va kabila sardorlarining mozorlarini arxeologik kazishlar tufayli qoʻlga kiritildi. Chunki, yunon muarrixlarining xabarlari va skif mozorqoʻrgʻonlarida oʻtkazilgan arxeologik qazish natijalariga koʻra, skif podsholari, qabila sardorlari vafot etganda, ularning hayotlik chogʻidagi dabdabali turmush tarzidan nishona sifatida, ular bilan birga boyligining bir qismini, sevimli xotini va xizmatkorlaridan ayrimlarini, qabila sardorining jangovarlik holatidagi qurolaslahalari va bir necha otlari bilan birga koʻmish odat boʻlgan. Skiflar yer yuzasiga kattagina yogʻoch uyxona tiklab, uning oʻrtasiga yogʻoch tobutda jangovar harbiy holatdagi kiyimkechagi bilan skif sardori jasadini qoʻyishgan. Yogʻoch tobut atrofiga marxumga tegishli har xil buyumlar: qurolaslaha, sopol, jez, oltin va kumush idishlarda ovqatlar va ichimlik koʻyilgan. Chunki, skiflar eʼtiqodiga koʻra, marxum u dunyoda ham yashashsa davom etadi, degan tasavvur mavjud boʻlgan. Marhum oyoq tomoniga xotinlaridan va unga xizmat qiluvchi choʻrilaridan baʼzilari oʻldirilib, malikaning boyligi va unga atalgan oltin arava ham qoʻshib koʻmilgan. Qabrxona (yogʻoch uy) devorlari gulli kigiz yoki gilamlar bilan bezatilgan. 


32. Kaltaminor madaniyati -Oʻzbekistonda neolit davriga oid ilk topilgan arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor koʻli yonidan topilgan. 1939—40 va 1945 yillar Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tekshirgan. Shu hududlarda yashagan neolit odamlari 7—3-ming yillikda yashab ovchilik, temirchilik va baliqchilik bilan tirikchilik oʻtkazishgan. Butun Kaltaminor madaniyatiga oid sopol idishlar qoʻlda ishlangan boʻlib, bezaklar, sopol idishlar hali loyligida yogʻoch bilan chizib, daryo va dengiz toʻlqiniga, archa ignalariga oʻxshash bezak berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon boʻlib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi boʻlmasdan, qumga botirib qoʻyishga moʻljallangan konus shaklida boʻlgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tugʻildi. Odamlar chaylalarda yashab, oʻchoqlar qurib oʻchoqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib ovqatlanadigan boʻlishdi. Bu juda katta ixtiro boʻlib, kishilik tarixida faqat neolit davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega boʻldilar. Neolit davrida bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor madaniyati iqtisodiyotiga oʻta olmaganlar, yaʼni chorvachilik yoki dehqonchilik bilan shugʻullana olmaganlar.


33. Haykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni aʼzolari, boy-zodagonlar, sozanda va masharabozlar tasvirlangan (mas, Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va uning safdoshlari, izdoshlari, kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas, Ayritom, Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepatsa). Haykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xilligi va oʻzining nozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy sanʼat keng rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmokda. Hind alifbosiga asoslangan kharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproqqalʼadan topildi. Ayni shu davrda badiiy, sanʼat maktablari (Gandhara, Matxura, Baqtriya) shakllandi. Kanishka adabiyot va sanʼat homiysi boʻlib, Kashmir viloyatida Kanishkapur shahriga asos soldi. Uning saroyida mashhur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Vagarjuva hamda Charaka yashab ijod qilgan.
34. Qadimgi Eron mafkurasida er. avv. I ming yillikda shakllangan diniy ta'limot zardushtiylik muhim o’rin egalladi. Zardushtiylik Midiya podshosi Astiag davridayoq rasmiy dinga aylangan edi. Forsda qadimgi zartushtiylik tabiat xudolari Mitra (quyosh xudosi), Anaxita (suv va hosildorlik xudosi) va yorug`lik, oy, shamol qabilarni o’zida ifodalagan xudolarga sig`inilgan. Fors podsholari zardushtiylikning afzalligini tan olib, rasmiy din sifatida qabul qilgan bo’lsalarda eng qadimgi xudolardan voz kechmaganlar. Persepoldan 3 km. o’zoqlikda Naqshi Rustam deb nomlangan qoyalarda Doro I va boshqa fors podsholarining rel'yeflar bilan bezatilgan qabrlari mavjud. Doro I davrida Suzada katta qurilishlar olib borilgan. Qurilish ashyolari 12 mamlakatdan olib kelingan. Doro 1 ning yozuvlarida shunday deyilgan: «Kedr daraxti Livan tog`laridan olib kelingan, Suzaga uni kariylar, bobilliklar olib kelishdi. Yegoch Gandxara va Karmaniyadan olib kelingan. Bu yerda ishlatilgan oltin Lidiya va Baqtriyadan olib kelingan. Feruza Xorazmdan, kumush, eban daraxti Misrdan, saroy devorlari uchun bezaklar Ioniyadan, fil suyagi Efiopiya va Kariyadan olib kelingan edi. Tillakor ustalar midiyalik va misrliklar edi. Yog`ochga naqsh beradiganlar misrliklar bo’lgan. Ahmoniylarning saroylari fors davlatining kuch-qudratini ramziy ma'noda aks ettirishi kerak edi.

35. Avesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi. Zardusht eramizdan avvalgi 660 yilda Xorazmda dunyoga kelgan. Otasi savodli bo’lib, karomatgo’y bo’lgan ekan. Zardusht 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni targ’ib etgan. 28 yoshida shuhrat qozonadi, lekin uning targ’ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqmaydi. Uni osishga hukm etadilar. Zardusht o’zi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini olib hozirgi Afg’oniston tomonga yo’l oladi va o’z g’oyalarini targ’ib etadi. U 77 yil umr ko’rgan.

Zardushtiylikning paydo bo’lishi eramizdan oldingi X asrga to’g’ri keladi. Uning muqaddas kitobi «Avesto» ham birdan yuzaga kelgan emas. U bir necha asrlar mobaynida yaratilgan. Zardusht «Avesto»ning qadimiy nusxalarini o’rganib, to’plab bir kitob holiga keltirgan. U 30 ta kohin bilan uch yil davomida «Avesto»ning bilimlarini yig’ib bir tizimga solgan va 12 ming ho’kiz terisiga zarhal harflar bilan yozdirgan.
«Avesto» quyidagi besh qismdan iborat: