24-мавзу. Монопсония. Соф монопсония. Олигопсония

24-МАВЗУ. МОНОПСОНИЯ.

• Монопсония.
• Соф монопсония.
• Олигопсония
• Монопсония ҳокимияти

Монопсония — тармоқдаги ишлаб чиқарувчи ёки сотувчилар сони жуда кўп бўлиб, улар товар ёки хизматларнинг ягона истеъмолчиси ёки харидори мавжуд бўлган шароитдаги яккаҳукмронлик ҳолати ҳисобланади.
Бунга Асакадаги автомобил заводи яққол мисол бўла олади. Мазкур йирик корхона мамлакатимиздаги енгил автомобилларни ишлаб чиқаришда зарур бўлган кўплаб эҳтиёт ва бутловчи қисмларни уларнинг нисбатан майда ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олишда яккаҳукмронлик мавқеига эга.
Монопсонияда бир нечта сотувчилар ва бир йирик харидор иштирок этади. Бозорда харидор ўз ҳукмини ўтказиб, етакчи мавқени эгаллайди, харид ҳажмини камайтириб, ишлаб чиқарувчиларни нархни пасайтиришга мажбур этади. Аксарият ресурслар бозорида пайдо бўлади. Ресурсларни давлат қатъий нархларда харид этганда, давлат буюртмаларида ҳам монопсония вужудга келади. Мас, давлат авианосец, космик-ракета объектлари каби қиммат ва мураккаб қурол-аслаҳалар харидори бўлади. Бу ҳолда олди-сотди келишувчи томонлар учун келишувнинг нархини ҳам ўз ичига оладиган, ўзаро мажбуриятларини назарда тутадиган контрактлар — битимлар бўйича амалга оширилади. Кенг маънода — нархлар шаклланишига харидорлар, товар ва хизматлар истеъмолчилари ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган барча бозорларга нисбатан қўлланади.
Умуман олганда, фирма бозорда монополист бўлиб, у харидор сифатида ишлайди. Бундай ҳолда, фирмалар ўз нархларини белгилайдилар. Масалан, меҳнат бозорида бир иш берувчининг бозорда маълум бир мутахассислик ёки ўзига хос тарзда жойлашган бозорда ҳукмронлик қилганида бундай вазият юзага келиши мумкин.
Соф монопсония -битта фирма барча меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлаши мумкин. Ёки давлат ягона харидор сифатида, масалан хусусан ядровий қурол сотиб олувчиси бўлиши мумкин. У ўзининг барча бозор таклифларини сотиб олади, чунки бу маҳсулотни бошқа харидорларга сотиш тақиқланган.
Олигопсония - бу ишлаб чиқариш ресурслари бозорининг тузилиши бўлиб, унда кам сонли фирмалар маълум бир ишлаб чиқариш ресурсининг бутун бозор таклифини сотиб оладилар.
Олигопсония - бу бозорнинг бир тури бўлиб, унда кўп сонли сотувчилар (ишлаб чиқарувчилар)га қарши турадиган бир нечта харидорлар мавжуд. Олигопсония монополияга қарама-қаршидир.
Олигопсонияга мисол сифатида профессионал спорт лигаларини келтириш мумкин. Спортчилар ўз хизматларини кичик миқдордаги фирмаларга сотишлари мумкин. Олигопсония олигополияга ўхшайди, чунки рақобатчи фирмалар ўзларининг ўзаро боғлиқлигини тушунишади. Олигопсонияда бир нечта фирмалар монопсония кучига эга ва ресурс нархига таъсир қилиши мумкин.
Монопсония ҳокимияти - бу битта харидорнинг ўзи сотиб оладиган ресурслар нархига таъсир қилиш қобилияти. Монопсония кучига эга бўлган фирмалар ўз харидларини кўпайтирса, улар тўлашлари керак бўлган нарх ошади. Монопсонистик фирмани ишлаб чиқариш ресурслари билан таъминлаш ўсиб борувчи эгри чизиқ билан тавсифланади
1-расм. Монопсонист томонидан ишга ёллаш тўғрисида қарор қабул қилиш.
Агар фирма меҳнат бозорларида ҳам монопсония кучига, ҳам ишлаб чиқариш бозорларида монопол ҳокимиятга эга бўлса, ишчилар энг ёмон ҳолатда бўлади (2-расм).
2-расм. Бир вақтнинг ўзида ҳам монопсонист, ҳам монополист бўлган фирма.
2-расмда монопсониянинг Е нуқтасида мувозанатга эришиши кўрсатилган, бу эрда MRPL = MICL. Кунига QL ишчиларини ёллаш учун фирма кунига w* пул бирликларида кунлик иш ҳақи тўлайди.
Ушбу иш ҳақи бўйича фирма ўз фойдасига VRST майдонига тенг миқдорни қўшади, уни икки қисмга бўлиш мумкин.
Биринчи қисм - EMRPL* > w* нуқтасида GEST фойданинг ортишини ифодаловчи майдони. Иккинчи қисм - GERV майдони - фойданинг ўсиши, чунки Е нуқтада VMPL* > MRPL*. VRST нинг бутун сояли майдони фирма фойдасига қўшимча ҳисобланади, чунки у монопсония ва монополия кучига эга.
Шундай қилиб, монопсония ва монополия кучига эга бўлган фирма, фақат монопсонист бўлган фирмага қараганда камроқ ишчиларни ёллайди ва камроқ иш ҳақи тўлайди.