24-тema. Gáp aǵzaları. Gáptiń bas aǵzaları Joba

24-тema. Gáp aǵzaları. Gáptiń bas aǵzaları
Joba:

1. 
   Gáp aǵzaları.
   
2. 
   Baslawısh.
   
3. 
   Bayanlawısh.
   
4. 
   Bas aǵzalardıń kelisip baylanısıwı.
   

Tayanısh sóz: baslawısh, bayanlawısh, jay baslawısh, qospa baslawısh, jay bayanlawısh, qospa bayanlawısh.


Baslawısh. Gáptegi oydıń kimge, nege arnalǵanın kórsetip ataw seplik formasında kelgen sóz ya sóz dizbeklerine baslawısh deymiz. Mısalı: Diyqanlar kewilli edi. Úsen sóz taba almadı. Egis máwsimi baslandı. Joqarıdaǵı mısallarda diyqanlar, Úsen, egis máwsimi degen sózler baslawısh bolıp tur.
Baslawıshlar dúzilisine qaray úshke bólinedi: 1. Jay baslawısh. 2. Qospa baslawısh. 3. Keńeytilgen baslawısh.
1. Jay baslawısh. Baslawısh hámme sóz shaqabınan da jasala beredi. Biraq baslawıshlar kóbinese atlıq hám almasıqlardan jasaladı. Mısalı: Seydan uyıqlay almadı. Men avtobustı kútip otırǵan edim.
Atlıq hám almasıqlardan basqa sóz shaqapları zatlıq mánide qollanılıp aytılatuǵın oydıń tiykarǵı iyesi bolıp kelgen de baslawısh boladı. Olar mınalar: 1) Kelbetliklerden bolǵan baslawıshlar: ónerli qor bolmaydı. Jaqsı-isi menen jaqsı. 2) Sanlıqlardan bolǵan baslawıshlar: Bes jerdegi bes jigirma bes. Alarmanǵa altaw az, beremenge besew kóp. 3) Kelbetlik feyillerden bolǵan baslawıshlar: Kóplegen qonaq atqaradı. Qıymıldaǵan qır asar. Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı dana bolar. 4) Háreket atı feyillerden bolǵan baslawıshlar: oqıw-meniń tiykarǵı maqsetim. Aytıw ańsat-islew qıyın. 5) Ráwishlerden bolǵan baslawıshlar: Kóp qorqıtadı. Búginginiń erteńi bar. 6) Eliklewish, bar, joq tańlaq sózlerinen bolǵan baslawıshlar: Alıstan qulaqqa tarsıldı esitildi. Bar barın aytadı, joq joǵın aytadı. Zaldan urra esitildi.
Bayanlawısh. Gápte baslawısh bolatuǵın zatlardıń, waqıyalardıń hár qıylı belgilerin (is-háreketin, hal-jaǵdayın, sıpatın, kim, ne ekenligin, muǵdarın, ornın) bayanlaytuǵın onıń bolımlı, ya bolımsızlıǵın kórsetetuǵın, gápti tıyanaqlap, tamamlap turatuǵın gáp aǵzası bayanlawısh dep ataladı. Mısalı: Aspan ashıq. Bizler de jumıstamız.
Bayanlawısh baslawıshtıń hár bir gápte qanday da bir belgisin bayanlap oǵan ǵárezli bolıp turatuǵınlıqtan, ol baslawısh penen betlik jalǵawlarında kelse, birlik hám kóplik sanda baylanısıp keledi.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde bayanlawıshlar 1) feyil bayanlawıshlar 2) atawısh bayanlawıshlar bolıp ekige bólinedi.
1) Feyil bayanlawıshlar óz ishinde úshke bólinedi. 1) Jay feyil bayanlawısh: oqıwshılar mektepten kiyatır. Qar da, samal da tınǵan. Bizler barıp kassadan bilet aldıq. 2) Qospa feyil bayanlawısh: Kún jańa-jańa qızdırıp kiyatır. Balalardıń tórtewi de oqıp júre berdi. 3) Keńeytilgen feyil bayanlawısh: Meniń maqsetim-oqıwdı tabıslı tamamlaw.
II. Atawısh bayanlawıshlar dúzilisine qaray jay hám qospa atawısh bayanlawısh bolıp ekige bólinedi.
1) Jay atawısh bayanlawısh. Jol uzaq. Ol orta boylıdan kelgen, semiz deneli adam. Meniń oqıytuǵın jerim usı.
2) Qospa atawısh bayanlawıshlar eki hám onnan da kóp atawısh sózlerdiń dizbeginen boladı: Bul dúnyanıń kórki adam balası. Tárbiya-balanıń keleshegi. Den sawlıq-tereń baylıq.


Tapsırma. Gáptiń bas aǵzaların ajıratıń. Baslawıshtıń qaysı sóz shaqabınan ańlatılǵanın aytıp beriń.

Issı jaz baslandı. (T.Q.) Sapargúldiń ákesi orasan aq kewil, miyirman adam eken. Jaqsınıń jaqsılıǵı hár jerde aldıńnan shıǵadı, jamannıń jamanlıǵı tar jerde alqımıńnan asadı. (T.Q.) Áliy kútá tımırıq adam edi. Jaqsı niyetli jolawshı shıǵar kúnnen dám etedi. (T.Q.) Kórimlik aytıwshı bala kelinshekke awıldıń belgili adamların tanıstırıwǵa qaradı. (T.Q.) Usı-biziń úy. Ózi júdá bir qatal adam boldı.

Tapsırma. Bayanlawıshtıń qaysı sóz shaqabınan ańlatılǵanın anıqlań. Atawısh hám feyil bayanlawıshlardıń ózgesheligin túsindiriń.

Hár kimniń óz bilgeni ishinde. (T.Q.) Jumagúldiń kózi iliner emes. Baǵdagúldiń minezi bir kúnde ózgerdi. Bunday ortalıqta aq kewil, pák niyetli adamnıń jasawı qıyın. Ana - bul álemdegi eń názik, eń qatal hám shıdamlı, barlıq waqıtta haqıyqatshıl hám kúshli insan. (T.Q.) Kitap adamǵa eń sadıq, eń dana eń dilwar dos. (T.Q.)

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Gáptiń tiykarın ne quraydı?
   
2. 
   Baslawısh dúzilisi boyiúnsha qanday bolıp bólinedi?
   
3. 
   Bayanlawısh dúzilisi boyiúnsha qanday bolıp bólinedi?
   
4. 
   Atawısh hám feyil bayanlawıshqa mısallar keltiriń?
   
5. 
   Baslawısh hám bayanlawısh qalay baylanısadı?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А. Словосочетания в каракалпакском языке. // «Исследования по сравнителной грамматике тюркских языков», III. Синтаксис. М., 1961.
   
2. 
   Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Sintaksis. No’kis, 2009.
   
3. 
   Умаров А. Сопоставительная грамматика руского и каракалпакского языков. Нукус, 1992.
   
4. 
   Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.