24-variant 1-Mavzu: O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining fan sifatida tutgan o‘rni. Uning o‘rganish ob’yekti va predmeti Reja

O’rta umurtqa diskinig funksiyasi.

O’rta umurtqa diskining funksiyasini avtomobil silkinishini anglay oladigan funksiya bilan taqqoslash mumkin. Yuk diskga yuklanganda, ular bosiladi, so’ng yana ilk ko’rinishiga qaytadi.

bir oz bo’rtib chiqqan bo’lib, lordoz deyiladi. Ko’krak va dumg’aza qismlari orqaga bo’rtgan bo’lib, kifoz deyiladi.

Bo’yin lordozi bola 1,5-2 oyligida bo’ynini tuta boshlashi bilan hosil bo’ladi. Ko’krak kifozi 5-6 oylikda bola o’tirishi bilan hosil bo’ladi. Bel lordozi 11-12 oylikda bola turishi va qisman yura boshlashi bilan shakllanib boradi. Bel lordozi dumg’aza kifozining shakllanishiga sabab bo’ladi.

Ba`zan, bola partada noto’g’ri o’tirishi, kasallanishi, shikastlanishi va mexnat darslarida gigiyena qoidalariga amal qilmasligi natijasida umurtqa pog’onasi yuqoridagi tabiiy egilishlardan tashqari, yon tomonga egilishi mumkin. Bu skolioz deb ataladi. Umurtqa pog’onasi organizmning o’q skeleti xisoblanadi. Bola qaddi-qomatining raso bo’lishida, umurtqa pog’onasining to’g’ri rivojlanishida gimnastika mashg’ulotlari, bolalarning partada to’g’ri o’tirishi, mexnat darslarida organizm xolatini (pozasini) o’zgartirib turishi muxim axamiyatga ega. Umurtqa pog’onasidagi alohida umurtqalarning tanasi umurtqalararo disk tog’aylari yordamida bir-biriga xarakatchan birikadi. Umurtqalararo tog’aylar egiluvchan bel qismida qalinroq bo’ladi. Umurtqalarning bo’g’im o’simtalari bir-biri bilan bo’g’im xosil qilib birikadi. Bolalarning umurtqa pog’onasi juda egiluvchan bo’ladi. Uning bel qismi boshqa qismlarga nisbatan harakatchan bo’lib, unda bukish-yozish, chapga, o’ngga og’ish va burilish harakatlari sodir bo’ladi, chunki bu qismda umurtqalararo disk qalin bo’lishi bilan birga atrofda suyak to’sik yo’q. Katta odamlarda dumgaza va dum suyaklari suyakli birikkan bo’ladi.

2-mnavzu: Moddalar va energiya almashinuvining mohiyati


Organizmda moddalar almashinuvi. Odam tashqi muxitdan ovqat qabul qilish, organizmda uni o‘zgarishi, xazm qilinishi, hosil bo‘lgan qoldiq moddalarning tashqariga chiqarilishi moddalar almashinuvi deyiladi. Moddalar almashinuvi natijasida energiya hosil bo‘ladi. Bu energiya hisobiga organlar ish bajaradi, hujayralar kupayadi, yosh organizm o‘sadi va rivojlanadi, tana xaroratining doimiyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lgan ikki jarayon, ya’ni assimilyatsiya va dissimilyatsiya orqali o‘tadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o‘tishi assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ular kupayadi. Organizm qancha yosh bo‘lsa, unda assimilyatsiya shuncha aktiv o‘tadi, bu esa yosh organizmning o‘sishi va rivojlanishini ta’minlaydi.
Yevropa Ittifoqining barcha mamlakalatlarida salomatlik darajasi va ijtimoiy status orasida tizimli korelllyatsiya mavjud – ijtimoiy holat, statusda pasayishlar kuzatilishi bilan salomatlik darajasining ham pasayishi kuzatiladi. Sog’liqni saqlash sohasidagi ushbu ijtimoiy gradientlar zararli va adolatsizdir, ayniqsa, gap bolalar va yoshlar haqida ketganida bu adolatsizlik yaqqol seziladi, chunki dastlabki yillardagi qiyinchiliklar butun hayot sikli davomidagi salomatlik darajasiga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi dissimilyatsiya deyiladi. Buning natijasida energiya hosil bo‘ladi. Dissimilyatsiya natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar ayirish organlari orqali tashqariga chiqariladi. Keksa odamlar organizmida dissimilyatsiya jarayoni ustun bo‘ladi. Sog‘lom organizmda bu ikkala jarayon muvozanatda bo‘ladi. Jismoniy mehnat, sport, aktiv turmush odam tanasidagi to‘qimalarning yangilanishi, organizmning yosh,
sog‘lom va tetik saqlanishiga olib keladi. Moddalar almashinuvida ishtirok etadigan asosiy oziq moddalar-oqsillar; yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar_, vitaminlar va suv hisoblanadi.
Oziqlanish, moddalar va energiya almashinuvi jarayonlari oziqlanish va moddalar almashinuvi. Oziqlanish - hayot davomida organizmning opsish va rivojlanishi, parchalangan hujayralar va to‘qimalar o‘rniga yangilarining hosil bo‘lishi, fiziologik funksiyalarning bajarilishida sarflangan encrgiya o‘rnini topldirishi va moddalar zahirasini yaratish uchun zarur moddalaming tashqi muhitdan tushib turish jarayonidir.
Moddalar almashinuvi organizmga tashqi muhitdan tushib turadigan hayot uchun zarur bo‘lgan organik va anorganik moddalardan va ulardan foydalanish natijasida hosil bo‘lgan oraliq va oxirgi mahsulotlarni chiqarilishi kerak bo‘lgan jarayonlardan iboratdir. Organizm tarkibiga kiruvchi barcha moddalar doimo yangilanib turadi. Ular parchalanish mahsulotlaridan va organizmga ovqatlar bilan tushadigan moddalardan sintezlanadi. Moddalar almashinuvi ikki jarayonning: assimilyasiya va dissimlyasiyaning birligida namoyon bo‘ladi.
Tashqi muhitdan ichki muhitga tushgan barcha moddalar organizmning o‘zini tarkibiga kiradi. Ular atrofiyaga uchragan hujayralarni tiklanishini, organizmning opsishini, garmonlar, fermentlar sinte/ini organizmning hayotiy faoliyatida ishtirok etuvchi boshqa organik moddalar sintezini va gidrolizini tapmin etadi (oziqlarning plastiklik ahamiyati). Organizmga rushayotgan moddalar parchalanishi natijasida o‘zlarida mavjud bo‘lgan potensial energiyani ajratadi va organizmni hayotiy funksiyalarini tapmin etuvchi boshqa turdagi energiyalarga aylantiradi (ozuqalarning energiyaviy ahamiyati). Assimlyasiya va dissimilyasiya jarayonlarida hosil bopluvchi zaharli moddalar organizmda zararsizlantiriladi va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari, undan ter, siydik va najas tarkibida chiqariladi.
Organizm ichidagi ozuqaviy moddalaming o‘zgarishi oraliq yoki intermediar moddalar almashinuvini tashkil etib, oqsillar, yog‘lar va uglevodlar almashinuvini o‘z ichiga oladi. Bolalar qanchalik erta salomatligi haqida tushunchaga ega bo’lsalar ular shunchalik o’chmas iz qoldiradi. Yosh bolalarga ijobiy ta’sir ko’rsatish ularning salomatligiga ham ta’sir ko’rsatishdir. Ularga zaxira ma’lumotlarini to’plashlariga yordam berish ularning butun umrlarida foyda berishi mumkin, shu bilan birga zarar ham keltirishi mumkin. Agar Anna va Damiana iqtisodiy qiyinchlikda, ota-onalari bilan munosabatdagi kuchsizlik ya’ni kam munosabat qilish ularning hayoti, ruhiy va aqliy rivojlanishiga putur yetkazadi. Bu o’z navbatida ularning jismoniy taraqqiyotiga ham ta’sir qilib butun hayotida saqlanib qoladi.