25-тema. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

25-тema. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları.

Joba:

1. 
   Tolıqlawısh.
   
2. 
   Anıqlawısh.
   
3. 
   Pısıqlawısh.
   
4. 
   Ekinshi dárejeli aǵzalardıń qurılısı.
   

Tayanısh sózler: tolıqlawısh, anıqlawısh, pısıqlawısh.

Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları bas aǵzalar menen sintaksislik baylanıs xarakterine hám funkcionallıq belgisine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi.

Tolıqlawısh. Tolıqlawısh bas aǵzalardan dúzilgen jay gáplerdiń strukturasın keńeytip tolıqtırıp, is-háreket obektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Tolıqlawısh kóbinese atlıq, almasıq hám basqa da substantivlengen sóz shaqapları arqalı bildiriledi.
Tolıqlawısh ataw, iyelik sepliklerinen basqa sepliklerde de kelip, bayanlawısh penen tiykarınan basqarıw, geyde jupkerlesiw usılında baylanısadı: Shopanlarǵa oǵada qolaylı sharayat dúziledi. Jarqıraǵan jaqtı atlıǵıp shıqqan suwdan da kúshli.
Tolıqlawıshlar tiykarınan kimge, nege, kimdi, neni,kimde, nede, kimnen, neden, kim menen, ne menen, kim ushın, ne ushın sorawlarına juwap beredi. Tolıqlawıshlar is-háreket procesine, qatnasına, máni hám formasına qaray tuwra hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige bólinedi.
Gáp ishinde is-háreket tuwrıdan-tuwrı qaratılǵan tabıs sepligindegi yamasa sol mánide kelgen basqa da sózler tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Tuwra tolıqlawıshlar kóbinese awıspalı feyillerge baylanıslı aytıladı. Mısalı: Aspandı tunjıraǵan qara bult basqan. Arzıgúl qoralardı tazaladı.
Qıya tolıqlawısh xızmetinde barıs, shıǵıs, orın seplik formalarındaǵı hám geypara tirkewishli kelgen obektlik mánidegi sózler qollanıladı. Qıya tolıqlawıshlar kóbinese feyilden bolǵan bayanlawıshtıń obektisi bolıp keledi. Qıya tolıqlawıshlardı talap etetuǵın bayanlawıshlar tuwra obektlerdi talap etetuǵın bayanlawıshlarday tek awıspalı feyillerden bolıp qoymastan, olar awıspalı, awıspasız feyiller arqalı da bildireledi. Mısalı: Rawshan qız-jigitler menen lekciyasın baslap jiberdi. Maldı tapqanǵa baqtır, otındı shapqanǵa jaqtır.