2ÕA-21S guruh talabasi Namozova Mehrangizning Hozirgi õzbek adabiy tilidan

So‘z yasash qolipi. So‘z yasash qolipi UMIS, yasama so‘z AHVO sifatida. So‘z yasalishining mahsuldor va kammahsul qoliplari Morfemalarning o‘rinlashishidagi tartib va izchillik ularning ma’no-grammatik xususiyati bilan bog‘liq, so‘zning lug‘aviy ma’nosini hosil qiluvchi (so‘z yasovchi) affiks birinchi, lug‘aviy ma’noga ta’sir qiluvchi (lug‘aviy shakl hosil qiluvchi) affiks ikkinchi va lug‘aviy ma’noga ta’sir qilmaydigan (aloqa-munosabat) affiks uchinchi bo‘lib qo‘shiladi. Qo‘shimchaning o‘rinlashuvidagi me’yoriy holat ba’zan istisno ko‘rinishlar ham kasb etadi (opa-lar-im - opa-m-lar, ayt-di-ng-lar – ayt – di –lar - ing kabi). Bu kam uchraydigan hodisa bo‘lsa-da, unda grammatik, uslubiy va dialektal asoslar mavjud.

• So‘z yasash qolipi. So‘z yasash qolipi UMIS, yasama so‘z AHVO sifatida. So‘z yasalishining mahsuldor va kammahsul qoliplari Morfemalarning o‘rinlashishidagi tartib va izchillik ularning ma’no-grammatik xususiyati bilan bog‘liq, so‘zning lug‘aviy ma’nosini hosil qiluvchi (so‘z yasovchi) affiks birinchi, lug‘aviy ma’noga ta’sir qiluvchi (lug‘aviy shakl hosil qiluvchi) affiks ikkinchi va lug‘aviy ma’noga ta’sir qilmaydigan (aloqa-munosabat) affiks uchinchi bo‘lib qo‘shiladi. Qo‘shimchaning o‘rinlashuvidagi me’yoriy holat ba’zan istisno ko‘rinishlar ham kasb etadi (opa-lar-im - opa-m-lar, ayt-di-ng-lar – ayt – di –lar - ing kabi). Bu kam uchraydigan hodisa bo‘lsa-da, unda grammatik, uslubiy va dialektal asoslar mavjud.

«Asos - so‘z yasovchi affiks - lug‘aviy shakl hosil qiluvchi-sintaktik shakl hosil qiluvchi» qolipidagi qoida bundagi turlarning o‘zaro munosabati, har bir turning o‘z ichidagi morfemalarning tartibi jihatidan bir qancha xususiyatga ega. Quyida faqat shakl hosil qiluvchilar doirasida fikr yuritamiz (ma’lumotlar «O‘zbek tili grammatikasi (I tom) »dan olindi). So‘z yasalishi paradigmasi masalasiga o‘tishdan oldin, umuman, “paradigma” tushunchasi haqida qisqacha fikr bildirishga to‘g‘ri ke­ladi. Paradigma deganda, asosan, bir umumiy ma’nosida birlashuvchi xususiy ma’noli shakllar guruhi tushuniladi. Bu guruh va unga xos ma’no tilning ma’lum sathiga xos kategoriya hisoblanadi. Bu kategoriyaning ta’rifi uning mohiyatini aks ettiradi. Xususiyliklar esa shu paradigmaga mansub, o‘ziga xos ma’noli shakllarda aks etadi. Ma­salan, fe’lning zamon kategoriyasi harakatning nutq paytiga munosabatini ifodalaydi. Bu zamon shakllarining hammasi uchun umumiy xususiyat - zamon kategoriyasining mohiyati shundan iborat. Demak, zamon shakllarining hammasi shu umumiy xususiyati bilan bir pa­radigmani tashkil etadi. Zamonning har bir turi esa o‘zicha umumiylik va xususiyliklarga ega.

• «Asos - so‘z yasovchi affiks - lug‘aviy shakl hosil qiluvchi-sintaktik shakl hosil qiluvchi» qolipidagi qoida bundagi turlarning o‘zaro munosabati, har bir turning o‘z ichidagi morfemalarning tartibi jihatidan bir qancha xususiyatga ega. Quyida faqat shakl hosil qiluvchilar doirasida fikr yuritamiz (ma’lumotlar «O‘zbek tili grammatikasi (I tom) »dan olindi). So‘z yasalishi paradigmasi masalasiga o‘tishdan oldin, umuman, “paradigma” tushunchasi haqida qisqacha fikr bildirishga to‘g‘ri ke­ladi. Paradigma deganda, asosan, bir umumiy ma’nosida birlashuvchi xususiy ma’noli shakllar guruhi tushuniladi. Bu guruh va unga xos ma’no tilning ma’lum sathiga xos kategoriya hisoblanadi. Bu kategoriyaning ta’rifi uning mohiyatini aks ettiradi. Xususiyliklar esa shu paradigmaga mansub, o‘ziga xos ma’noli shakllarda aks etadi. Ma­salan, fe’lning zamon kategoriyasi harakatning nutq paytiga munosabatini ifodalaydi. Bu zamon shakllarining hammasi uchun umumiy xususiyat - zamon kategoriyasining mohiyati shundan iborat. Demak, zamon shakllarining hammasi shu umumiy xususiyati bilan bir pa­radigmani tashkil etadi. Zamonning har bir turi esa o‘zicha umumiylik va xususiyliklarga ega.