2A2 – fizika toparí studenti atashov ilhamniń optika páninen jaqtíLÍQTÍŃ dispersiyasi temasinda jazǵan kurs jumĺSĺ

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETINIŃ
2A2 – FIZIKA TOPARÍ STUDENTI
ATASHOV ILHAMNIŃ
OPTIKA PÁNINEN
JAQTÍLÍQTÍŃ DISPERSIYASI
TEMASINDA JAZǴAN


KURS JUMĺSĺ

Orınlaǵan:	I.Atashov
Qabıllaǵan:	B. Jollıbekov

Nókis_2023


Mazmunı

1. 
   Kirisiw …………………………………………….3
   
2. 
   Tiykarǵi bólim ……………………………………5
   
   1. 
      Dispersiya haqqında ulıwma túsinikler………....5
      
   2. 
      Dispersiyanı baqlaw ……………………………..11
      

2.3. Prizmalıq spektrallıq ásbaplar …………………20

3. 
   Juwmaq …………………………………………...26
   

Paydalanılǵan ádebiyatlar
Kirisiw
Dispersiya (latınsha: dispersio — tarqalıw, shashıraw):
1) matematikada — tosınarlı muǵdar dispersiyası; tosınarlı muǵdardıń matematikalıq kútiliw átirapındaǵı tıǵızlıǵı dárejesin sáwlelendiretuǵın túsinik. Tariypge kóre dispersiya tosınarlı muǵdar menen onıń matematikalıq kútiliwi arasındaǵı ayırma kvadratınıń matematikalıq kútiliwine teń.
2) fizikada — úyrenilip atırǵan fizikalıq shamanıń kútilmegende o'lshengen mánisi onıń ortasha mánislerinen parıqlaniwi dárejesi. Tájiriybede bolsa dispersiya dep tosınarlı ólshengen bahalardı olardıń ortasha arifmetik ma`nisinen iyiwiwleri kvadratlarınıń ortasha arifmetik úlkenligi túsiniledi. Fizikada, tómendegi sóz dizbegiler ámeldegi:
Elektromagnit tolqınlar dispersiyası — ortalıqta tarqalıp atırǵan elektromagnit tolqınlar tezliginiń tolqın chastotası ǵa baylanıslıǵı.
Dielektrik kiritiwshilik dispersiyası — ózgeriwsheń elektromagnit maydanǵa jaylasqan element dielektrik sińdiriwsheńlik sol maydan terbelisler chastotasına baylanıslıǵı.
Jaqtılıq dispersiyası — jaqtılıqtıń difraksiyalanıwı, interferensiyalanıwı hám eki ortalıq shegarasında sınıwı nátiyjesinde monoxromatik qurawshılarǵa, yaǵnıy spektrge ajıralıwı. Menshikli, jaqtılıq dispersiyasi — ortalıqtıń tolıq sındırıw kórsetkishiniń sol ortalıqqa túsip atırǵan jaqtılıq chastotasına baylanıslılıǵın kórsetedi.
Dispersiya nızamı - tómendegi baylanıslılıqlardı ańlatatuǵın nızam: 1) tolqın chastotası onıń tolqın vektorı k ǵa baylanıslı; 2) qattı dene kvant teoriyasında — kvant bólek energiyası E onıń kvaziimpulsina baylanıslı; 3) suyıqlıq kvant teoriyasında — suyıqlıqtıń elementar qozǵalańlanıw energiyası onıń impulsiga baylanıslı; 4) jaqtılıq dispersiyasi — jaqtılıqtıń sınıwında sındırıw kórsetkishi p jaqtılıq chastotası soǵan baylanıslı. Bunday dispersiya jaqtılıqtıń tarqalıw processinde spektrga ajırasıwında (mas, jaqtılıq shıyshe prizma arqalı ótkende) júz beredi. Ashıq elementde jaqtılıq chastotası menen sındırıw kórsetkishi de úlkenlesiwi (normal dispersiya) baqlanadı.
Itimallar teoriyası "Tosınarlı tájiriybeler", yaǵnıy nátiyjesin aldınan aytıp bolmaytuǵın tájiriybelerdegi nızamlıqlardı uyreniwshi matematikalıq pán bolıp tabıladı. Bunda sonday tájiriybeler qaraladı, olardı o'zgermeytugin (yaǵnıy, birdey) shártler kompleksinde hesh bolmaǵanda teoriyalıq túrde qálegen sanda tákirarlaw múmkin, dep esaplanadı. Bunday tájiriybeler hár birewiniń nátiyjesi tosınarlı hádiyse júz beriwinen ibarat esaplanadi. Tosınarlı hádiyselerdi biz tábiyatda, ilimiy tájiriybelerde, sport hám qumar oyınlarında baqlawımız múmkin. Ulıwmalastırıp aytıw múmkin, tosınarlı elementlerisiz rawajlanıwdı oyda sáwlelendiriw qıyın esaplanadı. Kútilmegen jaǵdaysız ulıwma turmıstıń hám biologiyalıq turlerdiń júzege keliwin, insaniyat tariyxın, insanlardıń dóretiwshilik iskerligin, sotsial-ekonomikalıq sistemalardıń rawajlanıwın oyda sawlelendirip bolmaydi. Itimallar teoriyası bolsa áyne mine sonday tosınarlı baylanıslılıqlardıń matematikalıq modelin dúziw menen shuǵıllanadi. Kútilmegen jaǵdaylar insaniyattı mudami qızıqtırıp kelgen. Usınıń sebepinen itimallar teoriyası basqa matematikalıq pánler sıyaqlı ámeliyat talaplarına uyqas túrde rawajlanǵan. Itimallar teoriyası basqa matematikalıq pánlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw salıstırǵanda qısqa rawajlanıw tariyxına iye.