3- lektsiya tema : suw. Suwdin’ xaliq xojalig’indag’i ahimiyeti reje

---

3- Lektsiya 
TEMA : SUW. SUWDIN’ XALIQ XOJALIG’INDAG’I AHIMIYETI 
 
REJE: 
1.Ximiya sanaatinda suwdin` roli. 
2. Tabiyiy suwlardin` xarekteristikasi ha`m ishiletin suwlar 
3.Ishimlik suwlarin tayarlaw. 
4..Sanaat suwlarin tayarlaw 
5. Sanaatda suwg`a bolg`an sarpti kemeytiriw. 
 
Suw awil xojalig`inda , turmisda ha`m ximiya sanaatinda ulken ahmiyetge iye. Bul 
oni isletiw ushin qolaylig`i, ozine tan qasiyetleri ha`m basqa qasiyetleri menen
baylanisli. Ximiya sonaatinda suw o`zinin` isletiliwi funktsiyalarina kore turlishe
qollaniladi. 
Kopg`ana islep shig`ari w tarawlarinda tiykarg`i ximiyaliq reaktsiyalar qatnasip ,
shiyki zat ha`m reagent bolip xizmet etedi.
Misali, H, H
2
SO
4
, HNO
3
, H
3
PO
4
, siltiler ha`m tiykarlar islep shig`ariwda, gidroliz
ha`m gidratatsiya reaktsiyalari sipatinda qatnasadi.
Ayrim reaktsiyalarda bolsa universal eritiwshi bolsa, ayrimlarinda ken` kolemde
qollaniliwshi katalizator sipatinda isletiledi. Bul menen bolsa ximyaliq
reaktsiyalarnin` tezligine bir qansha asiradi. Kop g`ana ximyaliq, metallurgiya, aziq-
awqat ha`m jen`il sanaatinda suw qatti, suyiq ha`m gaz tarzli zatlar eritiwshisi
sipatinda isletiledi. 
Suwdin` qayta kristallaniwi qasiyetinen paydalanilib gaz tarizli, suyiq ha`m qatti
o`nimlerini qosimshalardan tazlanadi. Suwdan shiyki zat di bayitiwdin` turli
usullarinda, maydi folotatsiya, gravitatsiya baytiwg`a paydalinadi. Ayrim isleb
shig`ariw suw tiykarg`i ximyaliq reaktsiya natiyjesinde payda bo`ladi. Misali,
ag`ash, torf, slanets, komir ha`m basqa janilg`i turlerin kokslew, vodorod tutiwshi
janilg`ilardi jandiriw, kislorod tutiwshi organikaliq zatlardi tarqatiw,

---

ammiak ha`m basqa organikaliq brikpelerdin` oksidlaniwi natiyjesinde suw payda
bo`ladi. Joqarida keltirilgen barliq texnikaliq pratsesler suw texnikaliq funktsiyani
bajeredi. 
Ulken mug`dardag`i suw issiliq tasiwshi spatinda isletiledi. Bul suwdin` joqari
issiliq sig`imina iуе bolg`anin korsetedi. Ekzotemik protsesler reaktsiyani tezlestiriw
ushin suw puwi yamasa qaynap atirg`an suwdan paydalaniladi. Zatlar arasindag`i
almasiniw ha`m suw menen issiliq almasiniw olardin` bevosita toqnasiw
natiyjesinda juz beredi. Ko`p jag`daylarda issiliq almasini w apparatlar,
suwitqishlar , isitqishlardin` metal diywallari arqali suw otkeriledi. Ulken mug`dardag`i 
suwda bolsa AES larda issiliq energiyasi sipatinda qollaniladi.
Ximiya sanaati - suwdin` en` ulken istemalshisi esaplanadi. Zamanogoy ximiya
kombinatlari millionlap kubomter suwdi bir sutkada isletedi. Sonin` ushin ximiya
karxanalari ha`m neftximiya zavodlari suw deregi jaqinina quriladi. Suw shig`iminin`
islep shig`arilg`an o`nim birligine kore suw boyinsha shig`im koeffitsenti delinedi. 
Misali: Ni ushin 400 м
3
/ t 
Viskoza ushin 2500 м
3
/ t 
Ammiak ushin 1500 м
3
/ t 
Nitrat kislata ushin 100 м
3
/ t 
Sulfat kislata ushin 50 м
3
/ t 
Fosfor ushin 15 м
3
/ t 
Kapron talshig`in islep shig`ariwshi zavod 120 min` xalqi bolg`an qala qansheli suw
ishilse , sonsha suw sarplanadi. Xlor organic zatlar isllep shig`ariwshi elektraximiyaliq
kombinat 800 min` xalqli qala menen ten` mug`darda suw sarplaydi.
Ulken qalalarda ortasha sutkali suw tamiynati bir adam ushin 500 – 600 litrge tuwra 
keledi. Jer sharinin` 70 %in qurawshi suw hazirgi kunde defitsit , yag`niy taqchil
materiallardan biri bolip qalmaqta. Sebebi barliq islemalshilar tiykarinan чучук suwdan
paydalanadilar , ol bolsa uliwma suw koleminin` tek g`ana 2% in quraydi. Suwg`a
bolg`an talap har 10 – 12 jilda eki martege artpaqta , biraq suwlardin` iplaslaniwi ,
shig`indilardin` kopligi ushin sanaati rawajlang`an mamleket ha`m qalalarda чучук suw
jetispewshiligi kelip shiqpaqta. 

---

Tabiyiy suw jaqsi eritiwshi bolg`anligi ushin o`zinde turli qosimshalardi tutadi. Kelip
shig`iwina kore tabiyiy suwdi 3 turge boliw mumkin. Olar quramindag`i qosimshalar
ha`m olardin` xarekterine kore parq qiladilar. 
Atmasfera suwi – Atmasferanin` egin suwlari bolip, quramindag`i onsha kop
bolmag`an qosimshalardi , yag`niy erigen haldag`i tomendegi gazlardi - kislorod,
uglerod oksidi , azot oksidi , vodorod sulfide , altinkukirttin` kislorodli birikpeleri
birikpeleri, organikaliq zatlar ha`m shan`di tutadi. 
Onin` quraminda erigen duzlar az mug`darda boladi.
Juze suwlar – dare , kul ha`m ten`iz suwlari bolip , olar quramindag`i atmosfera 
suwlari tutqan qosimshalar tutadi. Bundan tisqari kaltsiy gidrokarbonat , Mg ,Na ha`m
K sulfatlari jane xloridleri de boliwi mumkin. Ten`iz suwlarinda bolsa Mendeleyev
dawirlik sistemasindag`i elementlerdin` kopshiligi bar. Juze suwlardin` barlig`inda
organikaliq zatlar, yag`niy tiri mikraorganizmler ha`m kesellik qozdiriwshi bakteriyalar
boladi. 
Jer asti suwlari – qudiqlar , artesian suwlari , qaynaq bulaq suwlari kiredi. Olar
quramindag`i turli mineral duzlardi tutadi. Bul duzlardi bolsa filtrlew usillari arqali
tazalanip , suw tiniqlastiriladi. Jer asti suwlarinda mineral suwlar sipatinda ha`m ximiya
sanaatinda shiyki zat sipatinda apydalaniladi. Misali , NaCl duzi kop bolgan suwlarda
soda , NaOH , Cl aliwda paydalaniladi. Bundan tisqari I 
2 
, Br 
2 
ha`m turli duzlardan
alinadi. 
Isletiletug`in suwlar waziypalarina kore aziq boliwshi ha`m aylanba suwlarg`a bolinedi.
Aziq boliwshi suwlarg`a turli texnologiyaliq maqsetlerde isletiliwshi suwlar kiredi.
Aylanba suwlarg`a islep shig`ariwda isletiletug`in keyin jane islep shig`ariw tsiklina
qaytarilg`an suwlar kiredi.
Suwdin` sipati onin` turli fizikaliq ha`m ximiyaliq qasiyetleri arqali belgilenedi. Bul
qasiyetlerge suwdin` tiniqlig`i , ren`i , iysi , qatilig`i , oksidleniwi , suw reaktsiyasi
ha`m uliwma duz tutiwi kiredi. 
Suwdin` tiniqlig`i - suwdan malim harpler suwretini otkeze aliw qasiyetidir. Bul bolsa
suw quramindag`i dispers ha`m colloid bolekshlerge baylanisli 

---

Suwdin` qattilig`i – onin` quramindag`i har qiyli qosimshalarg`a baylanisli. Tabiyiy suw
turaqli ozinin` quramindag`i turli qosimshalar tutadi. Misali duzlar ha`m gazlar
aralaspag`an haldag`i mexanikaliq qosimshalar , ayrim organikaliq zatlar h.t.b
Suwdin` quramindag`i duzlar onin` ulkenligin keltirip shig`aradi . Ca ha`m Mg
bikarbonatlari bar bolg`anlig`I esabina kelip shiqqan qattiliq karbinatli karbonatli qatilliq
delinedi. 
Suw qaynatilg`anda erigen bikarbonatlar parshelenip ketedi, bunda karbonat qattiliq
azg`ana jog`aliwi mumkin. Qattiliqti putkilley jog`altip bolmaydi, sebebi magniy
karbonatlari( MgCO 
3 
) suwda onsha erimeydi.
Waqtinsha qattiliq - suwdin` qaynatilg`anda jog`alatug`in qattilig`idir.
Turaqli qattliq – qaynatilg`anda jog`almaytug`in qattiliqdir. Ca ha`m Mg xlorid ha`m
sulfatlari suwda karbonatsiz qattiliqti keltirip shig`aradi. Karbonatli ha`m karbonatsiz
qattiliqtin` jiyindisi uliwma qattiliq dep ataladi. Suwdin` uliwma qattilig`in 1 l suwdag`I
Ca ha`m Mg ionlarinin` mg ekv. larinin` jiyindisi turinde ipadalaniladi. 1 mg/ekv qattiliq
degende 20,02 mg/l Ca 
+2
ha`m 12,16 mg/l 
+2
ionlari tusiniledi. 
Suwdin` uliwma duzilisi –onin` quramindag`i mineral ha`m organikaliq qosimshalar
menen belgilenedi. 
Suwdin` oksidleniwi - suwdin` quramindag`i organikaliq qosimshalarg`a baylanisli.
Suw reaktsiyasi - onin` ortalig`I bolip , PH menen belgilenedi. 
РН k 6,5 - 7,5 bolsa , neytral
РН < 6,5 bolsa , kislatali 
РН > 7,5 bolsa , ishqoriy boladi. 
Tabiyiy suwdi o`z halinsha isletip bolmaydi. Oni slep shig`ariw maqsetinde sipatini
jaqsilaw suwdi tayyarlaw dep ataladi. Suwdi tayyarlaw turli basqishlardi oz ishine aladi.
Bul suwdin` quramina qosimshalardin` turine qaray belgilenedi, yag`niy tindiriw ,
koagulyatsiya , filtrlew , ziyanlantiriw. 

---

Ishimlik suwinin` tayarlaniw sxemasi: 
1 – suw deregi 
2 – suw diywali 
3 – kupol tindiriwshi idis 
4 - I koteriw nasosi 
5 – aralastirg`ish 
6 – tindiriwshi idis 
7 - filtr 
8 – xlorlawshi asbap - xlorator 
9 - II kotergish nasosi 
10 – suw minarasi 
Sanaat suwinin tayarlawdin` tiykarg`i basqishlari tomendegiler: koagulyatsiya , 
qosimshalardi tindiriw arqali ajiratiw , filtrlew , jumsartiw , duzsizlantiriw , distilyatsiya , 
deaeratsiya. Koagukyatsiya tindiriw ha`m filtrlew basqishlari ishimlik suwin
tayyarlawdag`i siyaqli guzetiledi. Jumsartiw suwdin` quramindag`i Ca
+2
ha`m Mg
+2
kationlarin jog`altiwdan ibarat.
Onin` fizik , fizik – ximik ha`m ximiyaliq usullari bar. Fizkilaiq usullarg`a qaynatiw 
distillyatsiya , muzlatiw kiredi. Qaynatilg`anda waqtinsha qattiliq jog`aladi:
Ca (HCO
3
) к СaCO
3
+ H
2
O + CO
2
Distillyatsiya ha`m muzlatiw suwdi duzsizlantiriw usullaridir. 
14-расм

---

Suwdi jumsartiwdin` sanaatda tomendegi usullari bar: 
1) hakli 
2) sodali 
3) natronli 
4) fosfatli. 
Suwdi uliwma duzsizlantiriw ayriqsha filtrler arqali otkiziledi. 
Dearatsiya (degazatsiya) - suw quramindag`i erigen gazlardi fizik ha`m ximiyaliq
usullar menen jog`altiwdir. 
Suw sarpini kemeytiriw hazirde sanaattin` en` mashqalali waziypalarinan biridir. Bul
waziypani bajeriw tykarinan 3 joneliste alip bariladi; 
1) Aylanba suw tamiynatinan ken` paydalaniw;
2) Suw menen suwitiwdi xawa menen suwitiwg`a almastiriw 
Oqava suwlarin tazalaw ha`m qayta paydalaniw.