3 I. Bob. Tayoqchalardan figuralar hosil qilish geometrik shakllar rasmini chizish didaktik oʻyinlarda foydalanish

1.2.Maktabagcha taʼlim tashkilotlarida tayoqchalardan figuralar hosil qilish texnologiyalari


Bolalarni geometrik figuralar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashgulot ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, togri tortburchak bilan kvadratni va nihoyat, uchburchaklar bilan tortburchaklarni taqqoslashga oid boladi.Mashgulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashgulotning birinchi qismida geometrik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashgulotning ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir har xil mashqlar otkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash orgatiladi.
Mashgulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik figuralar bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma- ket savollar qoyadi, bolalarning etiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, oxshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday figurani eslatishini soraydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yoq ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bolganini takidlaydi, bolalardan figurani stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.Oval doiradan imasi bilan farq qilishini korsatish uchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qoyishni, songra doirani ovalning ustiga qoyishni, doira ortasini topishni va unga nuqta qoyishni hamda doira har xil tomonga yuqoriga, chapga, ongga bir xil kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi. Oval bilan ham xuddi shunday ish bajariladi. Boloalar odatda doira bor xil, oval esa uzoqroq, choziqroq kengayishini takidlab, togri xulosa chiqarishadi.Kvadrat bilan togri tortburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma ket savollar beradi; oxshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagicha otkazilishi mumkin.
Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi?
Bolalar. Kvadrat va togri tortburchak.
Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan togri tortburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan oxshash va nimasi bilan farq qilishini bilib olamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va korsatishadi).
Tarbiyachi: Togri tortburchakda nimalar bor? Kvadratda va togri tortburchakda nechtada tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va burchaklarni sanab chiqish oarurligi aniqlanadi).
Kvadrat va togri tortburchakda burchaklar soni tengmi?
Kvadrat va togri tortburchakning burchak va tomonlarining soni haqida nima deyish mumkin?
Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin.
Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur boylab barmoqlarini yuritib chiqadilar, ularning sirtlarini qollari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar, yoqlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita taqqoslash usulidan foydalanadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan sharni, silindrni dumalatishni soraydi, songra ularni toxtatib, tushuntiradi: sharga ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turgun emas, silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin.
Tarbiyachi qogoz varagiga silindrni qoyib, qalam aylantirib chiqishni taklif qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi boglanish ornatiladi. Bolalar silindirning asosi boylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular uning tagi doira deyishadi.
Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, shar yasashni, qogozdan kvadratlar, togri tortburchaklar va uchburchaklar qirqish, figurani ikki va tort qismga bolishni, va aksincha, qismlardan butun tuzish, bir xil figuralardan boshqa figuralar tuzishni (ikkita kvadratdan togri tortburchak tuzish va b.), choplardan u yoki bu figurani yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga choplardan uchburchak (togri tortburchak) tuzish va unga nechta chop ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita chopdan qanday ifgura tuzish mumkinligini oylab korishni soraydi va h.k.
Bolalar geometrik figuralarning har xil alomatlariga kora, yani shakli, rangi, kattaligi boyicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib borishi yoki ochib borishi tartibida joylashtiradilar.
Bolalarga shakli yoki rangi byochia oxshash figuralarni tanlashda ularga nechta guruh hosil bolishini oylab korishni taklif qilish, songra seminar ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada nima hosil bolganini, yani u yoki bu guruhga qancha va qanday figuralar kirganini gapirib berishlari shart.
Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi boyicha topishni yoki Paypaslab bil kabi oyinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin.
Mashgulotlarda va kundalik turmushda didaktik oyinlar otkaziladi. Masalan, Har qaysi figurani oz orniga qoy oyini geometrik figuralarning bir qator alomatlarga kora ozgarishini, jumladan, proporsiyalar boyicha, kattaliklari boyicha ozgarishini korsatish imkonini beradi.
Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash asosida aniqlashni orgatishga katta ahamiyat beriladi.
Oyin va mashqlar uchun oyinchoq qushcha, matryoshka va boshqa narsalar tanlanadi.Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror geometrik obrazga oxshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir. Tajriba bolalarga bu juda qiynnlik qilishini korsatmoqda.
Buyumlarning ozlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni tanlaydilar. Ular oddin geometrik obraz boyicha, keyinroq esa ogzaki ishlaydilar.
- Togri tortburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin?
Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki buklab, oldin qarama qarshi tomonlarni, songra burchaklarni (burchakni burchak bilan) ustma ust tushurish mumkin, tomonlarni qogoz poloska bilan olchash ham mumkin.
Oxirida tarbiyachi sorasdi: Kvadrat nimasi bilan togri tortburchakka oxshaydi?.
Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan togri tortburchakni taqqoslashga orgatishda bu figuralar har xil olchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qogoz, karton, faner, plastilindan tayyorlangan figuralar bilan ishlaydilar.
Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashgulotlarida bolalar, ular netasalar ham, istamasalar ham, hajmli geometrik figuralar (shar, kub, silindr) bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab ozlashtirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu oyinlar otkaziladi: Xaltachadagi nima?, Top va jim tur, Xonamizdan sharga oxshagan predmetlarni top, Kim dumaloq jismlarni kop aytadi?, Bolalar Geometrik loto, Yettitasi qatorasiga va boshqa stol ustida oynaladigan oyinlarni oynashadi. Bu oyinlar jarayonida tuzilishi boyicha yaqin figuralarni ham (oval doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (oval doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (shar doira, kub kvadrat) farq qila olish malakalari takomillashtiriladi, shakl boyicha orientir olish tezligi hosil qilinadi, atrof borliqdagi shakllar kop xilligigiga nisbatan bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi.