3-lekciya. Kompuyter sistemalari hám tarmaqlarinda qáwipsizlik siyasati hám modelleri joba

Tarmaq apparatlardıń aynıwı: kabel sistemasınıń aynıwı, elektr dáreginiń óship-janıwı, disktıń aynıwı, maǵlıwmatlardı arxivlaw sistemasınıń aynıwı, serverler, jumısshı stanciyalar, tarmaq kartalarınıń aynıwı ;
Programmalıq támiynattıń nadurıs islewi áqibetinde kelip shıǵıs maǵlıwmatlardıń joǵalıp ketiwi, programmalıq támiynattıń buzılǵanlıǵı nátiyjesinde maǵlıwmatlardıń ózgerip ketiwi yamasa joq bolıp ketiwi, sistemanıń kompyuter virusları menen zıyanlanıwı nátiyjesinde maǵlıwmatlardıń joǵalıp ketiwi hám h.;
Ruxsatsız paydalanıw menen baylanıslı joytıwlar: maǵlıwmattan ruxsatsız nusqa alıw, joytıw yamasa jasamalastırıw, jasırın, sır tutılıwı kerek bolǵan maǵlıwmattı biygana adamlarǵa tanıstırıw ;
Arxiv maǵlıwmatların nadurıs saqlaw menen baylanıslı joytıwlar;
Xizmetker shaxs yamasa paydalanıwshınıń qáteleri: maǵlıwmatlardı ózi bilmegen halda ózgertiw yamasa joǵatıp jiberiw, maǵlıwmatlardıń joǵalıp ketiwine yamasa aynıwına alıp keliwshi programma yamasa apparat támiynatınan nadurıs paydalanıw.

3.1-súwret. Qawipsizlikke hújim etiw boskichlari.

Qawipsizlikke hújimler aqıbetleri:

• 
  Telekommunikaciya xızmetlerine ruxsat etilmegen jalǵanıw, sonıń menen birge, telekommunikaciya tarmaqlarındaǵı túrli jalataylıqlar ;
  
• 
  telekommunikaciya sistemaları bólek elementleriniń yamasa pútkil telekommunikaciya sistemalarınıń isten shıǵıw múmkinshiligi;
  
• 
  telekommunikaciya sistemalarınıń islew natiyjeliligin azayıwı ;
  
• 
  telekommunikaciya sistemalarınıń texnikalıq qurallarında alıp barılatuǵın abonentlerdiń informaciyaların shıǵıp ketiwi;
  
• 
  telekommunikaciya sistemalarında uzatılatuǵın maǵlıwmatlar bazası informaciyalarınıń shıǵıp ketiwi.
  

Xalıq aralıq standartızaсiya birlespesi (ISO) xalıq aralıq standartlar menen ashıq sistemalardıń óz-ara baylanıslılıǵı ushın jaratılǵan.
Ashıq sistema dep - hár qanday basqa sistema menen óz-ara baylanıstırna alatuǵın, ashıq sistemanıń talapların qandira alatuǵın sistemaǵa aytıladı.
Ashıq sistemanıń óz-ara baylanıslılıq etalon modeli (EM vOS) ISO standartlarına tiykarlanǵan hám ITU-T (XTI - xalıq aralıq telekommunikaciya birlespesi) usınısına tuwrı keledi. Bunı nátiyjesinde esablawshi tarmaqlar tarawinda xalıq aralıq-ilimiy texnikalıq ilmiy tájriybe jaratıldı. Telekommunikaciya tarmaqlarında tarmaq qawipsizligin támiyinlew máseleleri menen qatar xalıq aralıq hám evropa shólkemleri (ISO, ITU, ETSI hám basqalar ) shuǵıllanadı.
Tiykarǵı zamanagóy máselelerden biri telekommunikaciya tarmaqları tarmaq qawipsizligin bahalaw salasındaǵı normativ hám huqıqıy tıykardı jetilistiriw esaplanadı.
IQti támiyinlew salasındaǵı eń zárúrli standartlardan biri “Ulıwma kriteryalar” dep atalatuǵın ISO/IEC 15408:2005 «Informaciya texnologiyaları qawipsizligin bahalaw kriteryaları (Information technology - Security techniques - Evaluation criteria for IT security) » standartı esaplanadı.
Bul standart tiykarında ush bólimlerde Óz DSt 15408 standartı jaratılǵan bolıp, ol «O'zstandart» agentligi tárepinen Ózbekstan Respublikası mámleket standartı retinde dizimge alınǵan.
Xalıq aralıq standartlastırıw institutında (ISO) IT-qawipsizlik máselelerin standartlastırıw menen 1-birlestirilgen texnikalıq komitettiń 27-arnawlı komissiyası (Joint Technical Committee 1 Special Committee 27, JTC 1/SC 27) shuǵıllanadı, oǵan NGN TXni támiyinlew máselelerin kórip shıǵıw menen shuǵıllanatuǵın bes jumısshı gruppalar kiredi.


Qadaǵalaw sorawları

1. 
   Tarmaq apparatlardıń aynıwı ne?
   
2. 
   Qawipsizlikke abaylar aqıbetleri qanday?
   
3. 
   Kompyuter sistemalarına qawipler?