3-ma’ruza arxitekturaviy shrift

Harflarni chizish texnologiyasi

Shriftlarni lotincha varianti me’morlar yozuvi an’analari asosi­da ishlab chiqilib, u hozirgi davrda o‘zbek alifbosidagi harflarning barchasini o‘z ichiga olgan.
Alfavitning barcha harflari uchta oddiy geometrik shakllar, doira, uchburchak va kvadrat yoki oval, uchburchak va to‘g‘ri to‘rtburchak asosida chiziladi. Biroq, harflarning bu ikki xil alohida qurilmalarini bitta shriftlar qa­torida aralashtirib yuborish mumkin emas. Masalan, agar O harfi doira asosida chiziladigan bo‘lsa, unga shaklan yaqin bo‘lgan boshqa harflar: S, Yu, E, Õ, G, Q lar ham doira ichida chizilishi shart.
Ko‘pchilik harflarning eni bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ham ularni shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin: o‘rta (asosiy) harflar (N, P, I, N, U va boshqalar), tor harflar (Ye, V, G, I, J, V) va keng harflar (Щ, M, Yu, F). O‘rtasidan tik bo‘lingan harflar (A, B, V, Ye, N va sh.o‘.) ham bo‘linish chizig‘i bo‘yicha guruhlarga ajra­tilishi kerak, biroq ular qatorda turli xil balandliklarda chizilishi mumkin. Harflarni baland­ligi bo‘yicha teng ikkiga bo‘lib chizish maqsadga muvofiq emas.
Harflarning balandligi bir xil chizilishi shart. Biroq, asosi doira va uchburchakda joylashgan harflar boshqalaridan biroz balandroq chiziladi. Bu ularni ko‘rinishi kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rt burchak shaklda chiziladigan boshqa harf­larga optik tenglashtirish uchun yordam beradi.
Shriftlarni chizishdagi muhim talablardan biri - bu ular orasidagi oraliqlarning bir xilligidir. Biroq, harf­larning eni, shakli va egallagan yuzasiga qarab ular orasidagi masofalar turlicha bo‘ladi. Eni va shakli bir-biriga yaqin bo‘lgan harflar (masalan, P, N, I va sh.o‘.) oralig‘i bir xil olinishi, biroq aylana shaklli harflar bilan istalgan boshqa harflar orasi kichikroq, bir-biriga ochiq tomonlari bilan qaragan, masalan G va A harflarining oralig‘i esa yanada kichikroq olinishi kerak.
Kvadratga asoslangan harflarni chizish qulay bo‘lishligi uchun ularning balandligi va eni 9 soniga bo‘linadigan bo‘lishi kerak. Masalan 54; 63 mm o‘lcham­larga ega bo‘lgan harflar oson chiziladi, chunki bu holatda kvadrat tomonining 1/9 qismi harf qalinligini hosil qiladi.
Yuqorida qo‘yilgan talablar sonlarni chizishga ham birday taalluqlidir. Biroq, sonlarning shakli va chizilish tartibi chizmadagi yozuvlar uchun tanlangan shriftlar shaklu-shamoyiliga mos kelishi shartdir. Yozuvlar uchun esa shunday shriftlar tanlanishi kerakki, ularning stili va kompozitsiyasi chizmada tasvir etilayotgan obyekt kompozitsiyasi va mazmuniga hamohang bo‘lsin. Agar shrift yaxshi did bilan tanlanmasa u asosiy chizma sifatini pasaytirib yuborishi mumkin.
Yozuvlarni chizmaga to‘g‘ri va chiroyli joylashtirish ham muhim ahamiyatga egadir. Unda asosiy yozuvlar, bayonnomalar va sonlar uchun turli xil harf­larning qalinligi va qiyaligini o‘zgartirib ham chizmada yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Me’moriy ta’lim tizimida harflar yoki harflar va sonlar aralashmasidan turli xil kompozitsiyalar tuzish odat tusiga kirgan. Ularga qo‘yilgan asosiy talab kompozitsion yaxlitlikni, o‘zaro masshtablikni, shriftlar uyg‘unligini, bo‘ysunuvchi markazni topish va shu asosida shriftlar estetikasi va jozibadorligini yaratishdir.