3-Ma’ruza atom-molekulyar ta’limot. Kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari reja

3-Ma’ruza
ATOM-MOLEKULYAR TA’LIMOT. KIMYONING ASOSIY STEXIOMETRIK QONUNLARI
Reja:

1. 
   Atom-molekulyar ta’limot.
   
2. 
   Moddalar massasining saqlanish qonuni.
   
3. 
   Tarkibning doimiylik qonuni.
   
4. 
   Karrali nisbatlar qonuni.
   
5. 
   Ekvivalentlar qonuni.
   
6. 
   Hajmiy nisbatlar qonuni.
   
7. 
   Avogadro qonuni.
   

Muammoli savollar:

1. 
   Qaysi qonun bir-birini to’ldiradi, ya’ni biri ikkinchisini mohiyatini ochib beradi?
   
2. 
   Tabiatda «ideal gaz» yo’q. Lekin fanga bu tushunchani kiritilishiga sabab nima?
   

Atom-molekulyar ta’limot. Moddalarning nihoyatda mayda zarrachalar atomlardan tuzilganligi haqidagi tasavvurlar qadimgi Gretsiyada vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi V asrda Demokrit moddaning eng mayda bo’linmaydigan zarrachasini atom deb atadi. Lekin atomning qanday zarracha ekani va uning xossasi to’g’risidagi tasavvurlar XVI asrning boshlaridan o’rganila boshlandi. Fransuz olimi P.Gassendi tarixda unutilib yuborilgan atom tushunchasini fanga yana kiritdi. P.Gassendi moddalar atomlardan tuzilgan va atomlarning xillari ko’p emas, degan fikrni maydonga tashladi. Lekin bu fikrni o’zi bilan moddalar asosini tashkil qiluvchi zarrachalar to’g’risidagi tasavvurlarni to’la tushuntirib berib bo’lmaydi.
Ilmiy asoslangan atom-molekulyar ta’limot XVIII - XIX asrlardagina yaratildi. Bu ta’limotni 1741 yilda M.V.Lomonosov yaratdi va uning mazmunini «Matematik kimyo elementlari» asarida bayon etdi. Atom-molekulyar ta’limotning mohiyati quyidagilardan iborat:

1. 
   barcha moddalar «korpuskula» lardan iborat bo’lib, ular bir-biridan oraliq fazo bilan ajralgandir (Lomonosovning «korpuskula» termini hozirgi «molekula» ma’nosiga ega);
   
2. 
   «korpuskula»lar to’xtovsiz harakatda bo’ladi.
   
3. 
   «korpuskula»lar «element»lardan tashkil topgan (Lomonosovning «element» tushunchasi hozirgi «atom» ma’nosiga ega). «Element»lar ham to’xtovsiz harakatda bo’ladi;
   
4. 
   «element»lar aniq massa va o’lchamga ega;
   
5. 
   oddiy moddalarning «korpuskula»lari bir xil «element»lardan, murakkab modddalarning «korpuskula»lari esa turli «element» lardan tashkil topgan bo’ldi.
   

Materiyaning tuzilishi, moddalarning xossalari va kimyoviy o’zgarishlarining tabiati haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari atom-molekulyar ta’limot asosida moddalarning diskretligi prinsipi yotadi, ya’ni moddalar yaxlit bo’lmasdan, balki mayda zarrachalardan tarkib topgan. Moddalar doimo harakatda bo’ladi: jism harorati qanchalik yuqori bo’lsa, harakat ham shunchalik intensiv bo’ladi.
Ingliz olimi J.Dalton kimyo va fizika sohasida yig’ilgan tekshirish natijalariga asoslanib, 1808 yilda atomistik ta’limotni yaratdi. U atomistikaga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini kashf etdi. Atomistik ta’limot mohiyati quyidagicha:

1. 
   moddalar nihoyatda mayda zarrachalar — atomlardan tuzilgan, atom yanada kichikroq zarrachalarga bo’lina olmaydi;
   
2. 
   har qaysi kimyoviy element faqat o’ziga xos «oddiy» atomlardan tuzilgan bo’lib, bu atomlar boshqa element atomlaridan farq qiladi, har bir elementning atomi o’ziga xos massa va o’lchamga ega;
   
3. 
   kimyoviy reaksiya vaqtida turli elementlarning «oddiy» atomlari o’zaro aniq va o’zgarmas butun sonlar nisbatida birikib, «murakkab» atomlarni hosil qiladi;
   
4. 
   faqat boshqa-boshqa xossalarga ega bo’lgan atomlargina o’zaro birika oladi, bir elementning atomlari hech qachon o’zaro kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Ular bir-biridan itariladi.
   

Dalton atomistik ta’limotga asoslanib, kimyoviy element tushunchasiga aniq ta’rif berdi: