3-ma’ruza. Lug‘at strukturasi. Universal lug‘at. Leksikografik parametrizatsiya reja

Leksikografik asarlarning o‘rganilishi

Har qanday lug‘at muayyan lug‘at materialini tavsiflashda mavjud leksikografik an’analarga asoslanadi. Bundan tashqari, turli sabablarga ko‘ra ijodkorlarning asl niyatini qondirmaydigan, keyinchalik boshqa lug‘atlarni yaratishda foydali manba bo‘lib xizmat qiladigan lug‘at kamdan-kam uchraydi.
II. Lug‘atlarni yaratishda subyektiv omilning muhim roli
«Ko‘rinib turibdiki, individualistik omilni leksikografiyadan butunlay chiqarib tashlash mumkin emas. Vebster, Littre, Larousse, Dal, Sherba, Ojegov va ko‘plab boshqa mamlakatning taniqli leksikograflari iste’dodi, xususan, ular tomonidan yaratilgan lug‘atlarda ularning shaxsiy ijodkorligi, yangicha uslubi, uslubning o‘ziga xos individualligi yaqqol aks etgan”, – deb hisoblaydi A.P.Denisov. Masalan, ko‘p ma’noli leksemalarning lug‘at tarkibiga kiritilishida ma’nolarni yetkazib berish jarayonida subyektiv omil muhim hisoblanadi. Faqat leksikografgina qaror qabul qilishi mumkin: tarixiy usul ma’nolarning joylashuvi, ma’nolar rivojlanishining etimologik tavsifiga asoslanadi va zamonaviy, eng ko‘p ishlatiladigan ma’nolar semantik tarkibida oxirgi bo‘ladi yoki ma’lum bir so‘z ma’nosining dolzarbligini zamonaviy tushunishga asoslangan empirik usulga tayanadi (bu, albatta, har bir tilshunos va hatto oddiy til tashuvchisi o‘z nuqtayi nazariday ko‘radi).
III. Kuchli pragmatizm bilan shartlilik:
Har bir lug‘at tillarning o‘ziga xos xususiyatlariga, ushbu leksikografik asarlarning ma’lum bir vaqtdagi ehtiyojiga, ba’zida esa faqat shaxsiy mulohazalaridan kelib chiqqan holda yaratishga qaratilgan.
Buyuk leksikograflardan biri Samuel Jonsonning so‘zlariga ko‘ra, leksikografiyada sof fan hayot muammolarini hal qilish uchun juda ojizdir. Lug‘atlar foydalilik darajasiga koʻra baholanadi. Agar lug‘at ma’lum bir o‘quvchiga biror narsani o‘rgata olmasa, demak, muallifning so‘z boyligi, mahorati yetarli emas. Agar mexanizm muhandisni o‘zining dizayni nozikligi bilan quvontirsa-yu, lekin uni qo‘llash uchun shunchalik katta bilimlarni talab qilsa, bu oddiy ishchi uchun umuman foydasizdir.
IV. Lug‘atni tanlash va taqdim etishdagi me’yoriylik.
Lug‘atning me’yoriy-uslubiy vazifalaridan kelib chiqqan holda, so‘zdan foydalanishning turli sohalarida keng tarqalgan vositalar uchun ham, nutqning me’yoriy bo‘lmagan vositalariga chuqur kirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Lug‘at har bir davrda adabiy til normasini ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liqligini unutmasligimiz kerak.
«Ba’zi olimlar me’yoriy lug‘at ilmiy bo‘lishi mumkin emas, deb hisoblashadi va tavsiflovchi kishiga, me’yoriy lug‘atga qarshi turishadi. Bu tushunmovchilik: yaxshi me’yoriy lug‘at me’yorlarni ishlab chiqmaydi, balki tilda mavjud bo‘lgan narsani tavsiflaydi va hech qanday holatda bu ikkinchisini buzmasligi kerak. Ehtimol, ba’zida me’yorni his qilish qiyin bo‘lishi mumkin, ammo bu tadqiqotchining omadsizligi masalaning prinsipial tomoniga hech qanday aloqasi yo‘q», – deb yozgan edi Shcherba.
Shuni yodda tutish kerakki, tilning boyligi birinchi navbatda uning nafaqat neytral, balki uslubiy belgilanmagan vositalardan iborat ekanligidadir. Dialektik jihatdan tushunilgan me’yoriylik prinsipi u yoki bu jihatdan, funksional jihatdan cheklangan turli xil elementlarni chiqarib tashlashga olib kelmasligi kerak.
Ojegov fikricha, tilshunos nafaqat tilni rivojlantirish yo‘llaridan xabardor, balki o‘zi ham ijtimoiy til tashuvchisidir. Shuning uchun u nafaqat til faktlarini ro‘yxatdan o‘tkazadi va tushuntiradi, balki til jamoatchiligining ziyrak a’zosi sifatida o‘zi me’yorlarning ishlab chiqaruvchisi bo‘ladi. Shu sababli, me’yoriy lug‘at yaratuvchisi bo‘lgan tilshunos uchun davrning lingvistik ruhiga kirib borish juda muhimdir.
Hatto F.de Sossyur, undan keyin E.Kokeriou va ularning izdoshlari me’yor nutqning tirik elementi bilan tilning qat’iy belgilangan tizimli qonuniyatlari o‘rtasida oraliq o‘rinni egallashini ta’kidladilar. Shuning uchun so‘zlardan foydalanishning zamonaviy (hozirgi) me’yorlarini ko‘rsatish uchun ishlab chiqilgan me’yoriy lug‘at leksikani bus-butun aks ettirishi kerak. Aslida, me’yoriy lug‘atlarning klassik ko‘rinishi to‘liq mavjud emas, ya’ni til va tilshunoslik – til haqidagi fanlarning rivojlanish dialektikasiga to‘liq mos keladi.
V. Leksikografik asarlarning nazariy va amaliy ko‘p qirraliligi
Tilning lug‘aviy tarkibini ilmiy tahlil qilishda ushbu hodisani boshqa shaklda, boshqa nuqtayi nazardan tasavvur qiladigan ba’zi jihatlar doimo e’tibordan chetda qoladi. Lingvistik birliklar leksikografik tavsifining falsafiy dialektik nisbiyligi lug‘at asarlari ko‘pligini taxmin qilishga olib keladi.