3-mavzu. Iqtisodiyotda foydalaniladigan dasturiy maxsulotlar. Asosiy savollar

Doppix – yangi milliy operatsion tizimi 
Rasm - 12. Doppix O‘zbekistonda yangi milliy operatsion tizimi 
Operatsion tizimlar – bu burchakda chang bosib yotgan bir talay temir-tersakni kompyuterga 
– bolalar uchun quvonch, buva va buvilar uchun uy kinoteatriga, katta yoshlilar uchun 
yangiliklarni bilib olish, ishbilarmonlar uchun ishlash vositasi, buxgalterlar uchun matn terish va 
kolkulyatorga, ilg‘or yoshlar uchun munosabatlar vositasiga aylantiradigan mo‘jizadir. 
Operatsion tizimining tarixi janglar, afsonalar va sirlarga boy, lekin bu bugo‘ngi suhbatimiz 
maqsadi yemas. Darhol o‘tgan asrning 90-yillarini yesga olamiz. Be’ul axborotlar davri o‘tib ketdi, 
yendi har bir baxtli kompyuter yegasi loyihachilarga amaliy shartnoma tuzish, biznesi 
samaradorligini hisoblab chiqishi, sevimli buvasiga yelektron pochta orqali xat yo‘llashi uchun 
dasturlardan foydalanganligi uchun haq to‘lashi kerak yedi. Albatta shu bilan bir vaqtda dasturiy 
ta’minot uchun haq to‘lash kerakligini foydalanuvchilar tushunib bordilar, ishlab chiqaruvchilar 
yesa shu aksiomani qo‘llay boshladilar. 1983 yilda iste’dodli dasturchi Richard Stollmenga 
hamkasblarining bank hisoblari jadal o‘sib borishiga qarab turib joniga tegadi va g‘aroyib ishni 
amalga oshiradi – yerkin dasturiy ta’minot jamg‘armasini (FSF) tahlil qiladi. Uning hamfikrlari 
paydo bo‘ladi. Ular dasturiy ta’minotni tijorat maqsadida tarqatilishi aksiomasini poymol qiladilar. 
Bundan tashqari o‘z dasturlaridan bepul foydalanishga ruxsat berish bilan birga (taajjubli holat!) 
dastlabki kodlarini barchaga tarqatadilar. 1991 yilga kelib ko‘plab bepul va ochiq dasturlar ishlab 
chiqariladi (xabardor insonlar aytganlaridek – "GLP litsenziyasi ostida"). Bunga qo‘shimcha 
SOPO yorqin tarafdorlaridan biri Linus Torvalds ismli inson dunyoga OC yadrosini sovg‘a qiladi. 
Keyinchalik u yopiq dasturiy ta’minot dunyosiga muqobillik ramzi bo‘lib qoladi. 
Yana vaqt boyicha sakrash, hozir 2008 yil va operatsion tizimlar versiyalari soni yendi juda 
ham ko‘p, xohlaganingizni tanlang, biroq xohlagan tilda yemas. Rus tilini yaxshi biladigan, undan 
tashqari ingliz tilini bilmaydigan va kirill yozuvini yaxshi bilmaydigan o‘quvchi yoshlar 
buyruqlar, axborotlar mazmunini tushunishda qiyinchiliklarga duch keladilar, oxir-oqibat dasturiy 
ta’minot mohiyatini tushunmaydilar. Bu yesa bizning yoshlarni orqaga, dasturiy ta’minot paydo 
bo‘lishi davriga tortadi, kuchli uskunalar mavjud, lekin undan tushunarli va aniq muloqot vositasi 
sifatida foydalanish deyarli mumkin yemas. Bu talab O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish 
agentligi tomonidan ye’tiborsiz qolmaganligi juda quvonchli. Agentlikning qo‘llab-quvvatlashi 
natijasida Yosh dasturchilarni tayyorlash va qo‘llab-quvvatlash markazi tomonidan ochiq hamda 
yerkin tarqatiladigan milliy operatsion tizimni ishlab chiqish vazifasi amalga oshirildi. Bu 
operatsion tizim faqat o‘quvchilar uchun yemas, balki fermerlar, quruvchilar va neft qazib oluvchi 

---

sanoat markazlari, butun res’ublika ishbilarmonlari, maktab o‘qituvchilari uchun kompyuter bilan 
aloqa qilishdagi to‘siqlarni yo‘qotadi. Ular yendi qo‘qrmasdan monitor oldiga o‘tirib odatiy so‘zlar 
paydo qiladigan tanish belgilarni ko‘rishlari mumkin. 
Rasm - 13. Doppix tizimini o‘rnatish oynasi 
Vaqt o‘tib borishi bilan Doppix mustahkam oyoqqa turmoqda, loyiha XTV
qo‘shilishi bilan 
va Toshkent shahri beshta maktablarida hamda Buxoro viloyati 5 ta maktablarida uni sinov(pilot) 
tatbiq yetilishi buning isboti hisoblanadi. Tatbiq yetish natijalari boyicha xushchaqchaq, mehribon 
Doppix bolalarga yoqishi aniqlandi. O‘rtacha 2-3 soatda bolalar milliy operatsion tizimni 
o‘zlashtirib oladilar, u bilan do‘stlashib qoladilar. O‘qituvchilar va o‘quvchilar tomonidan 
aniqlangan kichik kamchiliklar yo‘qotildi va loyihachilar keyinchalik ham foydalanuvchilarning 
istaklarini darhol bajarishga harakat qiladilar. Shunday qilib, yangi o‘quv yili boshlanishida 
Doppix butun kuchi va ishonchliligi bilan o‘zini namoyon qiladi. Qoyilgan asosiy maqsadga 
yerishildi. Yendi O‘zbekistonlik foydalanuvchilar ona tillarida kompyuterdan foydalanish barcha 
sharoitlari va imkoniyatlariga yegadirlar. Ha, O‘zbekiston aholisining ona tilida (o‘zbek, rus, hatto 
ingliz tillarida). Umuman olganda, Doppix paydo bo‘lishi bilan O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarolarida har qanday OC, turli loyihachilarning amaliy dasturlari va hozirgi paytda davlat 
tilidagi yagona be’ul Doppix milliy OC o‘rtasida tanlash imkoni paydo bo‘ldi. 
Loyihachilar tomonidan turli tillarda, shu jumladan o‘zbek tilida taqdim yetiladigan texnik 
qo‘llab-quvvatlash ta’minoti ham muhim omil hisoblanadi. Agarda bularga UNIXdan meros 
bo‘lib qolgan Lunix inoq oilasi ishonchliligini, viruslar yo‘qligini qo‘shadigan bo‘lsak, unda juda 
qiziqarli mahsulot paydo bo‘ladi, uni sinab ko‘rishni juda ham hohlaymiz. Barcha hohlovchilarni 
berilgan imkoniyatdan foydalanib InfoCOM.O‘Z jurnali tomonidan taqdim yetilgan diskdan 
Doppixni o‘rnatishga taklif yetamiz.
1. Yeng mas’uliyatli holati – qattiq diskni qismlarga ajratish. Odatda Lunix bilan tanishish 
shu bilan tugaydi – disk format qilinadi va barcha ma’lumotlar o‘chiriladi. Albatta Doppixda 
bo‘limlar dispetcheri qulay, lekin o‘rnatishda "diskni qo‘lda belgilash" (Ruchnaya razmetka 
diskov) ‘unktini tanglagan yaxshiroq bo‘ladi, keyin barchani aybdor deb hisoblab yurmaysiz. 
Agarda operatsion xotira sig‘imi 1 Gb va undan ortiq bo‘lsa, bir asosiy bo‘limning o‘zi ishlash 
uchun yetarli bo‘ladi, aks holda yuklash bo‘limi (swap) bo‘limi bo‘lgani yaxshi, u an’anaviy 
qoidalar boyicha tezkor xotiradan ikki barobar katta bo‘lishi kerak. 
2.Barcha dasturiy ta’minotlar ham darhol o‘rnatilmaydi. Albatta kundalik dasturi o‘zi 
o‘rnatiladi, lekin ba’zilarini qo‘shimcha o‘rnatish zarur. Bu ishni "paketlarni boshqarish" 
"Boshqarish Markazi" bo‘limi yordamida bajarish mumkin (drakconf buyrug‘i yoki Menyu –> 
Tizim–>Nastroyka).