3-Mavzu: Iste’molchilar xulq-atvorini o‘rganish yondashuvlari va ularning tarkiblanishi Reja

3-Mavzu: Iste’molchilar xulq-atvorini o‘rganish yondashuvlari va ularning tarkiblanishi
Reja:
3.1. Iste’molchilar xulq-atvorini o‘rganishning yondashuvlari
3.2. Iste’molchilar xatti-harakatining iqtisodiy mazmuni.
3.3. Marketingda iste’molchilar tarkiblanishi va tahlili


3.1. Iste’molchilar xulq-atvorini o‘rganishning yondashuvlari


Iste’molchi xulq - atvori nisbatan yangi bilimlar sohasidir. Hozirgi kunda olimlar va iqtisodchilar iste’molchilar xulq-atvorining nazariy va metodologik asoslarini o‘rganishni davom ettirmoqdalar.
Biroq, iste’molchilarni o‘rganish uchun ikkita eng keng tarqalgan yondashuv mavjud: motivatsion va iqtisodiy.
Motivatsion yondashuv mahsulot yoki xizmatni xarid qilishda odamni harakatlantiruvchi kuchlarni o‘rganishga asoslangan.
Hozirgi kunda ikki o‘ndan ortiq turli motivatsion nazariyalar mavjud. Bu xilma-xillik nafaqat tarixiy jihatlarga, balki shaxsning yagona umumbashariy nazariyasining yo‘qligiga ham bog‘liqdir. Bularning barchasi marketologlar ishini sezilarli darajada murakkablashtiradi va ularni har bir aniq ish uchun mos nazariy asos izlashga undaydi.
Ushbu yondashuv asosida quyidagi nazariyalarni ko‘rib chiqadi:
- motivatsiyaning neyrofiziologik mexanizmlari, uning rivojlanishiga fiziologlar I. M. Sechenov, I. P. Pavlov, P. K. Anoxin katta hissa qo‘shdilar. Shaxsning barcha xatti-harakatlari tabiiy reflekslar tizimi sifatida talqin qilindi;
- T. Veblenning namoyishkorona iste’moli, bu "hordiq sinfi"ni jamiyatning elita qatlamiga tegishli ekanligini isbotlash istagi sifatida tushuntiradi;
- Freydning shaxs xulq-atvorini shakllantiruvchi va ulardan har doim ham xabardor bo‘lmagan muayyan psixologik kuchlarning harakatini tan olishga asoslangan ongsiz psixologiyasi;
- J.Makkin Kettelning shaxsning individual xususiyatlari, shaxsning xatti-harakatlarini belgilaydigan 16 xarakterli asosiy xususiyatlardan iborat ekanligini bildiradi. Jismoniy shaxs 100 dan ortiq savolni o‘z ichiga olgan maxsus so‘rovnoma yordamida baholanadi;
- C. G. Jungning shaxsiy va jamoaviy ongsizligi yondashuvi. SHaxsiy ongsiz insonning shaxsiy tajribalarini o‘z ichiga oladi. Arxetiplar-avvalgi avlodlar tajribasini aks ettiruvchi turli e’tiqodlar, miflar va xurofotlar-kollektiv ongsizlikning namoyon bo‘lish shaklidir;
- G.Le Bon tomonidan olomon nazariyasi. Odamlar o‘z xatti-harakatlarida ko‘pchilikka, ya’ni olomonga taqlid qilishga moyil;
- A. Maslouning motivatsiyasi, ma’lum bir ehtiyojlar ierarxiyasidan kelib chiqadi va nima uchun odamlar turli vaqtlarda turli ehtiyojlar bilan shug‘ullanishini tushuntiradi.
2) Iqtisodiy yondashuv xaridorning o‘z harakatlarida oqilona va izchil ekanligini taxmin qilishga asoslanadi. Xarid qarorini qabul qilishda iste’molchi tovarlarning maksimal foydaliligi va rentabelligi haqidagi shaxsiy g‘oyalarga muvofiq pragmatik mulohazalarga asoslanadi. Bu yondashuv iste’molchilik xulq-atvoriga ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar: xaridorlarning daromad darajasi, tovar narxi va operatsion xarajatlarni ko‘rib chiqadi.
Iste’molchilarni o‘rganishga iqtisodiy yondashuv tarafdorlari xaridorning bir xil foydalilikka ega bo‘lgan mahsulotlarni tanlash va birlashtirishga "befarq" ekanligini ta’kidlaydilar. Mahsulotlardan birini rad etish (masalan, narx oshganda) uni katta miqdorda boshqasiga almashtirish orqali qoplanadi. Bu yondashuv ko‘p bozorlarda o‘zini oqlaydi, lekin u har doim iste’mol xatti-xarakatini tushuntirmaydi, xususan, narx oshishiga qaramay mahsulotga talab oshganda.
Iste’molchi xulq-atvorini baholashning iqtisodiy nazariyalariga quyidagilar kiradi:
- eng so‘nggi foydalilik nazariyasi, ushbu nazariya asoschilari Uilyam Stenli Djevons, Leon Valras, Karl Menger, Eygen Byom-Baverk va boshqalar sanaladi.
Iste’molchi xulq-atvori ma’lum moddiy tovarlar sotib olishda eng katta foydalilikni qidirish sifatida qaraladi. Tovarning bozor narxi, pirovard natijada, mahsulotning ham iste’molchi, ham sotuvchi uchun foydalilik darajasi bilan belgilanadi. Bozor mahsulotning foydaliligini chetdan turib baholarkan sotuvchining reytingi xaridordan past bo‘lib, almashuv silliq kechadi.
Ayirboshlash jarayoni pulda ifodalangan foydali qiymatlari bir-biriga mos keladigan eng so‘nggi (marjinal) juftlik (sotuvchi va xaridor) mavjud bo‘lgunga qadar davom etadi. Ushbu oxirgi toifadagi tovarning foydaliligini baholash tovarning bozor narxini (muvozanat narxini) belgilaydigan eng so‘nggi foydalilikdir;
- iqtisodiy omillar ta’sirida iste’mol va talabning ma’lum chegaralarda o‘zgarish qobiliyatini hisobga oluvchi iste’mol va talabning elastiklik nazariyasi. Iste’mol va talabning elastikligini baholash vositalarining asoschilari A.Marshall va P.E.Samuelson sanaladi.
Eng ko‘p qo‘llaniladigan hisob-kitob daromad va narxning egiluvchanligi bo‘lib, bu omillar bir foizga o‘zgarganda talab yoki iste’molning qancha foiz o‘zgarishini ko‘rsatadi. Turli iste’mol buyumlari turli elastiklikka ega. Mahsulot qanchalik shoshilinch bo‘lsa (masalan, non), uning elastikligi shunchalik kam bo‘ladi va aksincha, kamroq shoshilinch mahsulot (masalan, mebel, maishiy mashinalar) ko‘proq elastiklikka ega;
- oqilona iste’mol nazariyasi, "oqilona iste’mol byudjetini" ishlab chiqish doirasida iqtisodchilar S. G. Strumilin va V. S. Nemchinov tomonidan yaratilgan.
Ushbu yondashuv iste’mol maqsadlarini aniqlash imkoniyatini ko‘rib chiqadi. Bu fiziologik ehtiyojlarini (oziq-ovqat), vazifaviy maishiy jarayonlar (ishonchli tovarlar) va ijtimoiy talablar (kiyim)ni o‘z ichiga olishi mumkin. Bu nazariya asosida iste’mol savati, yashash minimumi va eng kam ish haqi tushunchalari paydo bo‘ldi.
Iste’mol savati - insonning birlamchi ehtiyojlarini qondirish va uni joriy narxlarda baholash uchun ob’ektiv zarur bo‘lgan tovar va xizmatlar majmui. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, zig‘ir, poafzal, sanitariya, gigiena buyumlari, dori-darmon, mebel, idish-tovoq, madaniy tovarlar; uy-joy-kommunal xo‘jaligi; madaniy-ma’rifiy tadbirlar va dam olish; maishiy xizmat; transport; aloqa; tamaki mahsulotlari uchun xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Yashash minimumi - ishchi va uning oila a’zolarining mehnat va nasl qoldirish jarayonida sarflangan ishchi kuchini yangilash uchun hayotiyligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning minimumi. YAshash minimumi ikki asosiy shaklda ifodalanadi: 1) fiziologik minimum (asosiy fiziologik ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo‘lgan hayot vositalari); 2) ijtimoiy minimum (minimal ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlar). Yashash minimumining absolyut darajasini aniqlash uchun iste’mol savati usulidan foydalaniladi.
Yashash minimumi kishi boshiga oyiga standart usul bilan, shuningdek, aholining asosiy ijtimoiy va demografik guruhlariga mansub bo‘lganlar uchun alohida belgilanadi. Majburiy davlat sug‘urtasiga tortiladi va majburiy to‘lovlar summasiga ko‘payadi.
Yashash minimumi ishlovchi odamlar uchun 2822 kkal, nafaqaxo‘rlar uchun 2026 kkal va bolalar uchun 2123 kkal bo‘lishi kerak.
Eng kam ish haqi - milliy qonunchilikda belgilangan xarajat, narx va qisman malakasiz xodimning unumdorligining puldagi ifodasidir. Adolatli eng kam ish haqi - o‘rtacha ish haqining 68% ni tashkil etadigan ish haqidir. Eng kam ish haqining quyi darajasi yashash minimumining fiziologik me’yorlariga tengdir.