3-Mavzu: Kimyoning asosiy qonunlari. Dalton atomistikasi. Reja: Dalton atomistikasi

3-Mavzu: Kimyoning asosiy qonunlari. Dalton atomistikasi.
Reja: 
1. Dalton atomistikasi. 
2. Stexiometrik qonunlar. 
Dalton atomistikasi. Ilmiy asoslangan atom-molеkulyar ta'limot XVIII- XIX asrlardagina yaratildi. Bu ta'limotni 1741 yilda M.V.Lomonosov yaratdi va uning mazmunini «Matеmatik kimyo elеmеntlari» asarida bayon etdi. M.V.Lomonosovdan so`ng, ingliz olimi J.Dalton kimyo va fizika sohasida yig`ilgan tekshirish natijalarini atomistik ta'limot asosida talqin qildi va
atomistikaga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini yaratdi. 1808 yilda o'zining "Ximiya falsafasida yangi sistema" nomli asarida atomistik ta'limotni quyidagicha tarifladi: 
a) Moddalar nixoyatda mayda zarrachalar - atomlardan tuzilgan, atom yanada kichikroq zarrachaga bo’lina olmaydi; b) Har qaysi kimyoviy element faqat o'ziga xos "oddiy" atomlardan tuzilgan
bo'lib, bu atomlar boshqa element atomlaridan farq qiladi, har bir elementning 
atomi o'ziga xos og'irlik va o’lchamga ega;
v) Kimyoviy reaksiya vaqtida turli elementlarning "oddiy" atomlari o'zaro 
aniq va o’zgarmas butun sonlar nisbatida birikib, murakkab atomlarni hosil qiladi;
g) Faqat boshqa-boshqa xossalarga ega bo'lgan atomlargina o'zaro birika 
oladi, bir elementning atomlari hech qachon o'zaro kimyoviy reaksiyaga kirisha
olmaydi. Ular faqat bir-biridan itariladi. 
Da’lton kimyoning asosiy qonunlarini izoxlab, kimyoviy element
tushunchasiga aniq ta'rif berdi: "Kimyoviy element bir xil xossalar bilan 
harakterlanadigan atomlar turidir". Undan tashqari Dalton fanga "atom 
og'irlik" (ya'ni atomning nisbiy og'irligi) tushunchasini kiritdi. vodorodning 
atom og'irligini shartli ravishda 1 ga teng deb qabul qildi.
Lomonosov ta'limoti (1-ma`ruzada yoritilgan) turli xossali atomlar bilan bir 
qatorda bir xil xossali atomlarning ham o'zaro birika olishga yo'l qo'yar edi.
Molekula bu berilgan moddaning kimyoviy xossalariga ega bo'lgan eng kichik 
zarrachasidir. Molekulaning kimyoviy xossalari uning tarkibi va kimyoviy tuzilishi
bilan aniqlanadi. 
Atom bu kimyoviy elementlarning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga
kiradigan eng kichik zarrachadir. Elementning kimyoviy xossalari uning atomini 
tuzilishi bilan aniqlanadi.
Atom - bu musbat zaryadlangan atom yadrosi bilan manfiy zaryadlangan 
elektronlardan tashkil topgan elektroneytral zarrachadir. Kimyoviy element - bu
yadrosining musbat zaryadi bir xil bo'lgan atomlarning muayyan turidir. Masalan, 
xlorning massasi 35 va 37 bo'lgan atomlari uchraydi. Bu atomlarning yadrolarida
protonlar soni bir xil, lekin neytronlar soni har xil bo'ladi.
Dal’ton ta’limotida kamchiliklar borligi o’sha vaqtdayoq ma’lum bo’ldi.
Birinchidan, oddiy moddalarning molekulalari real mavjud bo’lishini inkor etdi. 
Ikkinchidan, murakkab moddalarning tuzilishini talqin qilishda bir elementning bir
atomi ikkinchi elementning faqat bir atomi bilan birikadi, deb faraz qildi. 
Avogadro qonuni. Yuqoridagi holni tushuntirish uchun 1811 yili Italyan
olimi A.Avogadro tomonidan qonun yaratildi va uning sharafiga bu qonun 
keyinchalik Avogadro qonuni deb yuritila boshlandi. Tabiiy bilishning asosiy qonunlaridan biri bo`lmish Avogadro qonuni avval 
takidlaganidek 1811-yilda maydonga tashlangan: Bir xil sharoitda (bir xil 
temperatura va bir xil bosimda) va baravar hajmda olingan turli gazlarning 
molekulalari soni o’zaro teng bo’ladi. Avogadro o`z qonuniga asoslanib oddiy
gazlarning molekulalari ikki atomli bo`lishini hisobga olib, hajmiy nisbatlar 
qonunini oson tushuntirilishini isbotladi. Reaksiyada ishtirok etuvchi gazlarning
hajmiy nisbatlarini reaksiya tenglamasidagi koeffitsientlar ko`rsatadi.  
Bu qonunni shuningdek, konsentratsiya uncha katta bo’lmagan holatlarda
ionlar va ionlashgan gazlar elektronlari uchun ham qo’llash mumkin.