3-Mavzu: Kompleks ishlab chiqarish xarajatlarining taqsimlanishi va

2-savol. Qo‘shma mahsulot tannarxini baholash va tannarx illyustratsiyasi.
Qo‘shma mahsulotlar buxgalteriya hisobining muhim vazifalaridan biri
har bir
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini baholash va unga oid bo‘lgan axborotlarni ichki va
tashqi foydalanuvchilarga taqdim etish bo‘lib hisoblanadi. Jami mahsulot tannarxi, qo‘shma
mahsulot tannarxiga oid axborotlar moliyaviy hisobotlarda foydalaniladi va soliq hamda boshqa
davlat idoralariga taqdim etiladi hamda boshqaruv tannarx hisobotlarida foydalanadi.
Qo‘shma mahsulot tannarxini baholashdagi muhim masalalardan biri bu qo‘shma
tannarxning alohida mahsulotlarga onson identifikatsiyalanmasligidir. Qo‘shma tannarx
qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash tannarx hisoboti standartlari talablariga muvofiq holda, ya’ni
muvofiqlik tamoyiliga rioya qilingan holda amalga oshiriladi.
Qo‘shma mahsulotlar tannarxini hisobga olishda ikkita bosqichda amalga oshirish talab
etiladi:
1. Ajralish nuqtasidan keyin har bir qo‘shma mahsulot uchun mahsulot tannarxini
aniqlash (baholash);
2. Qo‘shma tannarxni qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash.
Birinchi bosqichda amalga oshiriladigan ishlar alohida uslubiyotni talab etmaydi.
Ajaralish nuqtasidan keyin har bir mahsulotga sarflangan material, mehnat va ustama xarajatlar
hisob kitobi yuqoridagi mavzularda bayon etilgan tartibda amalga oshiriladi. Shu bois, ushbu
mavzuda ikkinchi bosqichda amalga oshiriladigan ishlar mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz. 
Qo‘shma mahsulot tannarxi illyustratsiyasini Farington Industrial Products misolida
ko‘rib o‘tamiz. Mahsulotlarning bir guruhi qo‘shma ishlab chiqarish jarayonidan o‘tadi, qaysiki
unda mahsulotlarga yuqori uglerod bosimida ishlov berilib po‘lat quyiladi. Ishlab chiqarishda
to‘rtta mahsulot olinadi, qaysiki ular korroziyaga bardoshli va uzoq muddatga chidamli
hisoblanadi. Biroq har bir alohida mahsulot maxsus talablarga javob berishi talab etiladi.
Bunday talablarga jumladan yuqori va past namlik, tempraturaning keskin o‘zgarishi, yuqori
korroziyali muhit va boshqa omillarni kiritish mumkin.
Mahsulotlar miqdori va tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi 9.1-jadvalda keltirilgan:
Har bir mahsulotning tannarxni aniqlashimiz uchun qo‘shma tannarxni har bir
mahsulotga taqsimlashda mantiqan to‘g‘ri bo‘lgan yo‘lni tanlashimiz kerak bo‘ladi.
Taqsimlashda eng to‘g‘ri ideal g‘oyaga, ya’ni har bir mahsulotning tannarxi ularni sotishdan
olingan daromad bilan muvofiqligini ta’minlashga rioya qilish bo‘lib hisoblanadi. Lekin,
muvofiqlik konsepti qo‘shma tannarxni taqsimlashda murakkabliklar bilan bog‘liqdir. Natijada,
sabab-oqibat bog‘liqligi qo‘shma tannarx va qo‘shma tannarxni haqiqatda o‘zida
mujassamlantirgan mahsulot o‘rtasida o‘z aksini topa olmasligi mumkin. Ushbu farqni mumkin
qadar kamaytirishda bir qancha umum qabul qilingan metodlar qo‘llaniladi. Ularga
quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Natural birliklar asosida taqsimlash.
2. Sotish qiymati asosida taqsimlash.
3. Yalpi fayda asosida taqsimlash.
4. Ajralish nuqtasida sof sotish mumkin bo‘lgan qiymati asosida taqsimlash.
5. Ajralish nuqtasida qiymatni baholash metodi