3-мавзу: маданий ва маънавий мерос

Таянч тушунчалар 
Маданият, маънавият, индивидиум, социум, қонуният, зиёлилик, интеллект, функция, 
менталитет. 
Мавзу бўйича такрорлаш учув саволлар 
1. Маданиягшунослик фани предмети ва у нимани ўрганади? 
2.Маданиятшунослик илмининг асосий йўналишларини сананг. 
2. «Маданияг» атамаси фанда қачон пайдо бўлган? 
 
2-МАВЗУ: МАДАНИЯТ РИВОЖЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ ҚОНУНИЯТЛАРИ.  
Режа: 
 
1. Моддий ва маънавий маданият ҳамда уларнинг ўзаро алоқадорлиги. 
2. Маданиятнинг функциялари. 
3. Шахс маданиятининг шаклланишида жамият маданияти тизимларининг аҳамияи. 
4. 
Дунё маданий бойликлари (маданий қадриятлар).
 
 
1. Моддий ва маънавий маданият ҳамда уларнинг ўзаро алоқадорлиги. Маданий 
жараённинг ўзига хослига шундаки, маданият ҳодисаси хар доим шакл ва мазмун, борлиқ ва 
муносабат, нарсанинг мавжудлиги ва унинг рамзий мазмуни уйғунлигига эга бўлади. Моддий 
маданият ва маънавий маданият-маданиятнинг асосий икки соҳаси бўлиб, бир-бири билан ўзаро 
алоқада, ўзаро таъсирда ва бир-бирини тақазо қилган ҳолда ривожланади. Моддий маданият ҳар 
доим маълум бир маънавий маданиятнинг тимсоли хисобланади, ўз навбатда маънавий маданият 
ҳам қайсидир нарса, белги, тасвир, рамзларда моддий уйғунликда мужассам бўлади. 
Моддий маданиятнинг маънавиятдан тарихан айрилиги фақат инсоният тараққиётининг 
бошланғич даврларигагина хосдир. Жамиятда маънавий фаолият махсус соҳага айлангач 
ахлоқий мезонлар, дин, санъат, хуқуқ, сиссат, фан шаклланиб, маълум доирадаги кишилар бу соҳа 
билан шуғуллана бошлади.
Узоқ вақтлар фанда маданият деганда фақат маънавий маданият назарда тутилди. Негаки, 
борлиқни ҳақиқат, яхшилик, гўзаллик белгилайди деб ҳисоблашган. Шунинг учун, биринчи ўринда 
илмий тадқиқотларнинг асоси фан ахлоқ, нафосат бўлиб келди. Натижада, жамиятнинг моддий 
ҳаётини, унинг иқтисодиётни ўрганишга эътибор берилмади. Моддий маданият тадқиқот учун 
қизиқарсиз, ҳисобланган. 
Индустриал жамиятининг вужудга келиши, унинг техникавий тараққиёти ва 
технологияларини тезда алмашиши маданиятшуносларни инсониятнинг барча моддий 
маданиятини ўрганишга мажбур қилди. 
Кишиларнинг қайта ўзгартирувчилик фаолияти, уларни ижтимоий ишлаб чиқариш ва 
такрорий ишлаб чиқариш билан боғликлиги моддий маданиятнинг ўзига хос соҳаларга бўлиниши 
маданиятшуносликда муайян тадқиқотларга зарурият туғдирди. 
Моддий маданиятнинг биринчи катга соҳаси бу мехнат қуроллари ишлаб чикаришнинг 
барча воситатари, турар жойлар алоқа воситалари, техника қурилмалари. Хуллас, сунъий шароитда 
яратилган нарсаларнинг барчаси, шунингдек моддий маданиятнинг бу қисми ишлаб чиқариш техника 
маданияти ёки жамият ҳаётининг моддий техника асоси деб аталади. Ишлаб чиқарувчи техника 
маданиятининг махсус қисмини ишлаб чикариш технологиялари, меҳнат фаолиятида иштирок 
этувчиларнинг ижодий кўлами, уларнинг техник билими, ишлаб чикдриш маданияти, жисмоний ва руҳий 
имкониятлари ташкил қилади. 
Моддий маданиятнинг иккинчи соҳаси ижтимоий ҳаёт ва унинг барча тармоқларининг 
меъёрий ҳаракатини таъминловчи кўплаб ижтимоий инстутлар, ташкилот ва муассасалар фаолияти 
билан боғлиқ. Бу турли ҳокимият тузилмалари ва унга муносиб бошқарув шакллари, ижтимоий 
ташкилотлар, таълим, ёш авлодни тарбиялаш ва таълим бериш, соғлиқии сақлаш ва дам олиш, бўш 
вақт ва кўнгил очиш муассасалари тизими каби барча ижтимоий институтлар амалда жамият 
маданиятини сақлайди, ўзгартиради ва қайта шакллантиради. 

---

11 
Моддий маданиятнинг учиичи соҳаси (ишлаб чиқарувчи ва қайта ишлаб чиқарувчи) инсоннинг 
ўзи ҳисобланади. Моддий маданиятнинг бу соҳаси нафақат инсониятни шунчаки биомавжудотлик 
муаммоларини тадқиқ килмасдан, балки авлодларнинг ўзаро муносабатлари муаммоларини ҳам 
таҳлил қилади. 
Инсон улғайиши ва жамоага мансублиги мезонидан бошқа жамият маданияти аъзоси сифатида 
шаклланиши мумкин. Икки хил, баъзан инсонни икки турдан ҳам купроқ маданиятга мансублиги уни 
кўп томонлама, турли маданий оламга мансуб қилади. Аммо, бунда маълум хавф ҳам яширин 
бўлади. Яъни, улғаювчи авлод жамиятга аралашуви жараёнида бегона маданиятларнинг аралашуви 
ёшларни ўзининг маданият манбаидан айрилишига, ўз этнос анъаналарини тушунмаслигига олиб келади. Ўз 
миллий маданиятидан маҳрум киши манқуртга айланади ва ҳар қандай маданията ҳам бефарқ 
муносабатда бўлади. Шунинг учун мерос, маданиятнинг узлуксиз анъанавий янгиланиш жараёнини 
таъминлаш ўга муҳим. 
Моддий маданиятнинг учинчи соҳаси доирасига инсон ҳаёт фаолиятининг генетик (ирсий), 
жисмоний (соматик), тиббий-биологик хусусияглари ҳақидаги, жамиятда юзага келадиган ва тарихий 
тараққиётнинг ўзига хос хусусиятлари акс этувчи маданий анъаналар ва соглом одатларга тўғри 
келадиган инсоннинг тартибли овқатланши ва турмуш тарзи ҳақидаги билимлар мажмуи бўлган 
инсон экологияси муаммолари ҳам мансуб. Умуман, моддий маданиятга меҳнат маданияти, ишлаб 
чиқариш маданияти, турмуш маданияти, экологак маданиятлар киради. Ишлаб чиқариш воситалари 
моддий маданнятнинг муҳим қисмидир. Замонавий техника ютуқлари жамият моддий маданиятнинг 
асосини белгиловчи жиҳатдир. Маиший турмушдаги истеъмол буюмлари ҳам ҳар бир халқнинг 
моддий ҳаёт даражасини белгилайди. Шу ўринда моддий маданият ишлаб чиқариш ва истеъмол 
буюмларининг оддий мажмуидангина иборат бўлмай, уларни ижодий ўзлаштириш, янгидан яратиш, 
улардан мукаммал фойдаланиш усуллари ҳамдир. Бунда ижодий салоҳият, малака ва ғоя янгидан 
моддийлашиб, шахс, жамият, миллат, халқ, давлат умуминсоний мазмун ҳам касбэтади.Моддий 
маданият муайян тарихий даврда жамиятда мавжуд бўлган буюмларни моддий ишлаб чиқариш 
фаолиятининг барча соҳаларини ва натижаларини ўз ичига олади. 
Тарихий даврларда маданиятнинг кенг кўламли ривожи цивилизация тушунчасида хам ифодаланади. 
Цивилизация ижтимоий ва моддий маданият тараққиёти босқичини билдириб, моддий маданиятнинг 
турдош номидир. Ҳозирги даврда цивилизация инсониятга бегона бўлган объекгларни қайта 
ўзгартиришни билдиради, маданият эса инсоннинг фазилата ва ҳолати, ташқи дунёга боғлиқлиги ёки 
эркинлигининг мезонидир. Немис олими
О. Шпенглер, цивилизация тафаккурни бир қолипга солиб 
қўяди, умум қабул қилган хақикатларни мутлоқлаштиради, деб ҳисоблайди. Бундан ташкари, 
цивилизацияни урбанизацияга, ҳатто оламни ноинсонлаштиришга олиб келади, Цивилизация ва фан 
ўзлигича маънавий тараққиётни таъминлай олмайди, бу ерда ақлий, ахлоқий ва эстетик ютуқларни 
мужассам қилган маънавий тузилма зарур деган фикрлар ҳам мавжуд.
Инсоният тарихининг бошларидан кишилар маънавий маданиятни белгилашга, унинг шаклланиш 
сабабларини аниқланишга, маънавий бойлик ижодкори ва яратувчилари қандай сифатларга эга 
бўлишлари кераклиги ва маънавий ижодкорлик жараёнини тушунтиришга уринганлар. Илгари мавжуд 
бўлмаган маданият ҳодисасини вужудга келтиришга хизмат қилувчи ижодий кучлар ҳаёлот, 
фантастик тадқиқотларга эътиборларини қаратади. Инсондаги барча қобилият табиатан мавжуд 
бўлиб, уиинг шаклланиши инсоннинг пайдо бўлиш давридан бошланган. Инсондаги аждодлардан 
қолган ёввойилик хусусиятлари табиат билан доимий ўзаро ҳамкорлиқда, уни ўзлаштириши 
давомида йўқолиб, билими ривожланди. Ундаги жисмоний ва руҳий жиҳатлар такомиллашиб, 
интелекгуал ва хиссий имкониятлар кучайиб борди. Инсон жисмоний, фикрий ва ҳис қилувчи 
мавжудод сифати-даги дастлабки давриданоқ ўзига хос дунёсини ярата бошлади: Моддий ва 
идеал дунёси тараққиётининг ҳар бир даврида фикрлаш ва ҳис қилиш тарзининг махсус ақлий 
тасаввур тизими тўпланди. Бунда барча умуминсоний маданият сингари турли халқлар 
томонидан яратилган мустақил маданиятлар манбаи ҳам мавжуд. Инсоннинг идеал дунёси - бу 
узлуксиз ҳаракат шаклининг бениҳоя ранг-баранглиги, мураккаб меъёр, муносабатлар 
даражасига эга бўлган образлар ривожи ва вазифаси, типларнинг воқелик билан алоқасидир.