3. Mavzu: Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida ntr bolalar nutqini mashg’ulotlarda kuzatish va tahlil etish

3.Mavzu: Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida NTR bolalar nutqini mashg’ulotlarda kuzatish va tahlil etish.

I. Talabalar bilimini tekshirish.

1. NRT ning klinik ko’rinishlarini aytib bering. Nutqi tо‘liq rivojlanmagan bolalarni maxsus tekshirish bu kamchilikning 
turli  xil  klinik  kо‘rinishlari  mavjudligini  kо‘rsatdi.  Ularni  shartli  ravishda  uch 
asosiy guruhga bо‘lish mumkin. 
Birinchi guruhdagi bolalarda faqatgina nutqning tо‘liq rivojlanmaganligi 
belgilarini kо‘rish mumkin. Ularda nerv-psixik faoliyat buzilishlari kuzatilmaydi. 
Bu nutq tо‘liq rivojlanmaganligining murakkab bо‘lmagan shakli hisoblanadi. Bu 
bolalarda markaziy nerv tizimining о‘choqli zararlanishi uchramaydi. Ularning 
anamnezida homiladorlikning kechishi yoki tug‘ruq paytida yaqqol ifodalangan 
kamchiliklarning kо‘rsatilmaganligini kо‘rish mumkin.

Ikkinchi guruhdagi bolalarda nutqning tо‘liq rivojlanmaganligi bir qator 
nevrologik va psixo-patologik sindromlar bilan birga kechadi. Bu serebral organik 
genezdagi  nutq  tо‘liq  rivojlanmaganligining  murakkab  turidir.  Bunda 
dizontogenetik-ensefalopatik buzilishlarning simptomo kompleksi о‘rin olgandir.  
Ikkinchi  guruh  bolalarini  nevrologik  jihatdan  puxta  tekshirish  jarayonida 
yaqqol  ifodalanuvchi  nevrologik  simptomatika  aniqlanadi.  Bu  simptomatika 
markaziy  nerv  tizimi  shakllanishining  kechikishi  haqidagina  guvohlik  bermay, 
balki  alohida  miya  tuzilmalarining  yengil  zararlanishi  haqida  ham  guvohlik 
beradi. 

Uchinchi  guruh  bolalarida  klinik  jihatdan  motor  alaliya  kabi 
belgilanuvchi,  birmuncha  о‘ziga  xos  va  turg‘un  nutq  rivojlanmaganligi 
kuzatiladi.  Bir  qator  xorijiy  mualliflar  terminologiyasi  bо‘yicha  nutq 
patologiyasining bu shakli «rivojlanish afaziyasi» yoki «tug‘ma afaziya» singari 
nomlanadi.  Bu  termin  kattalardagi  motor  afaziyaga  anologik  holda  vujudga 
kelgan.  «Kattalardagi  motor  afaziya  singari,  bolalardagi  nutq patologiyasining 
bunday shaklida ham bosh miya pо‘stloq nutqiy zonalarining zararlanishi yoki 
rivojlanmaganligi  kuzatiladi  va  bunda  birinchi  navbatda  broka  zonasi 
zararlanadi»- bu taxminga asoslanib mualliflar yuqoridagi terminni kiritganlar. 
Kattalardagi  afaziyadan  farqli  ravishda, alaliyada  bosh  miya  nutq  zonalarining 
erta zararlanishi (nutqkacha bо‘lgan davrda) natijasida nutq rivojlanmay koladi.

2. Kichik maktabgacha yoshdagi NTR va nutqiy rivojlanish tempining sekinlashuvini differentsial tashxis qilib bering.

Eng avvalo nutq to ‘liq rivojlanmaganligini nutq shakllanishi tempining

sekinlashuvidan farqlash lozim. Bunday zaruriyat asosan kichik maktabgacha

yoshda, qachonki nutq rivojlanshining kechikishi va uning rivojlanish tempini

sekinlashuvi aniqlanganda yuzaga keladi. Bu hollar birmuncha to ‘g ‘ri

farqlash ta ’limiy logopedik ta ’sir jarayonida amalga oshiriladi. Muhim

diagnostik mezonlardan biri, bola tomonidan ona tilidagi grammatik

normalami о ‘zlashtirish imkoniyati hisoblanadi. Yuqorida ta ’kidlanganidek,

nutqiy rivojlanishning birinchi darajasida, nutqning to ‘liq rivojlanmaganligiga

ega bola so ‘zlaming grammatik о ‘zgarishlarini deyarli butunlay tushunmaydi.

Nutqiy rivojlanish tempining sekinlashuvida bola о ‘ziga qaratilgan nutqni,

shu jumladan so ‘zlaming grammatik о ‘zgarishlari ahamiyatini ко ‘pincha

yetarli darajada yaxshi tushunadi; ular o ‘xshash jaranglovchi s o ‘zlar

ahamiyatini tushunishda xato qilmaydilar. Nutqiy rivojlanish tempining

sekinlashuvida nutq tiklanishi jarayonida s o ‘z tarkibi buzilishlari va

agrammatizm uchramaydi. Nutqi to ‘liq rivojlanmagan bolalar uchun bu

xarakterli va turg‘un hoi hisoblanadi.

3. Nutqning to’liq rivojlanmaganligi va oligofreniyani differentsial tashxis qiling.

Oligofreniya deganda, murakkab psixik faoliyat shakllarining va eng

awalo abstrakt-mantiqiy tafakkur rivojlanmaganligining alohida ko‘rinishi

tushuniladi. Bunday holat bolaning homilalik davrida va bola hayotining

erta davrlarida bosh miya p o ‘stloq‘ining organik jarohatlanishi natijasida

yuzaga keladi.

Maktabgacha yoshdagi nutq to iiq rivojlanmaganligi va oligofreniyada

nutq nuqsonlarining tashqi o ‘xshash jihatlariga qaramay, keyingi yosh

davrlarida ular orasida muhim farqlar yuzaga keladi. Chunonchi,

oligofreniyaning yengil darajasida (debil) bolalar 6—7 yoshlarga kelib

ona tilidagi oddiy grammatik stereotiplarni spontan egallaydilar. Ular til

vositalarini qoilash qoidalarini eslab qoladilar. Aqli zaif bola nutqni

intuitsiyaga asoslangan holda oson o ‘zlashtiradi, ammo tilni o ‘qitishda,

yuqori darajada umumlashgan tilning leksik va grammatik ahamiyati

mazmunining tushunishda turg‘un qiyinchiliklarni boshdan kechiradi.

4. Nutqning to’liq rivojlanmaganligi va ruhiy rivojlanishning sustlashuvini differentsial tashxis qiling.

Psixik rivojlanish sustlashuvining quyidagi o ‘ziga xos belgilari mavjud:

atrof olam haqidagi tasaw urlar va bilim boyligining bola yoshiga to ‘g ‘ri

kelmasligi va chegaralanganligi, bilish faolligining past darajadaligi,

ixtiyoriy faoliyat va xulq-atvor boshqaruvining yetarli emasligi, normal

rivojlanayotgan xuddi shu yoshdagi bolaga n isb atan p ertsep tiv

ma’lumotlarni qabul qilish va tahlil qilish qobiliyatining pastligi holatlari

kuzatiladi. Bundan tashqari psixik rivojlanishi sustlashgan bolalaming

aksariyat qism ida ixtiyoriy diq q at, xotira va boshqa oliy psixik

funksiyalarning yetarli shakllanmaganligi kuzatiladi. Psixik rivojlanishi

sustlashgan bir guruh bolalarda aqliy yetishmovchilik, boshqa guruhida

psixik infantilizm turi b o ‘yicha hissiy-irodaviy buzilishlar ustunlik qiladi.

Psixik rivojlanishi sustlashgan o ‘quvchilarning lu g ‘at boyligi

kambag‘alligi va yetarlicha differensiatsiyalashmaganligi bilan ajralib turadi:

bolalar ma’no jihatdan yaqin so'zlarni yetarli tushunmaydilar va aniq

qoilamaydilar. Lug‘atining chegaralanganligi m a’lum miqdorda atrof

olam haqidagi tasawurlari va tushunchalarining yetarli emasligi, bilish

faolligining pastligi bilan belgilanadi.

Shaxsiy faoliyati boshqaruvining zaifligi nutqiy bayon qilishni

rejalashtirishdagi qiyinchiliklarni va uni grammatik jihatdan to ‘g‘ri tuza

olmaslikni keltirib chikaradi.

5. Nutqning to’liq rivojlanmaganligi va eshitishning buzilishiniing differentsial tashxis qiling.

B o lalar n u tq i r iv o jlan ish id a es h itis h n in g r o li—n u tq to ‘liq

rivojlanmaganligini eshitish buzilishlari negizidagi nutq kamchiliklaridan

farqlash muhimligini belgilaydi.

Eshitishning pasayishi tufayli yuzaga kelgan nutq buzilishlari ma’lum

darajada eshitishni yo'qolishi vaqti va eshituv nuqsoni xarakteriga bogiiq

boiadi.

Nuqson xarakteriga ko‘ra barcha eshitish buzilishlari konduktiv va

neyrosensorga bo‘linadi. Konduktiv buzilishda ichki va tashqi quloqda

tovush o ‘tkazuvchanligi buziladi. Neyrosensorda ichki quloq, eshitish

nervi, uning yadrolari yoki bosh miya pustlog‘ida joylashgan eshitish

zonaiarining jarohatlanishi kuzatiladi. Neyrosensor buzilishlar birmuncha

ko'proq uchraydi.

Eshitish buzilishi zaif eshitish va karlikka boiinadi. Bolalarda eshitish

buzilishlari paydo b o iish vaqtiga ko‘ra 3 ta guruhga boiinadi: tug‘ma,

tug'ruq vaqtida yuzaga keluvchi va tug‘ilgandan keyin orttirilgan.

Eshitish analizatori funksiyasidagi kamchiliklar nutqning barcha

tomonlari fonetik, leksik, grammatik, mazmun tomonlari buzilishiga,

bir qator hollarda esa nutqning butunlay yo‘qolishiga olib keladi. Bunda

nutqiy rivojlanmaganlik darajasi nafaqat eshituv nuqsoni og‘irligiga, balki

uning paydo boMishi vaqti va bolaning rivojlanish shart-sharoitlariga ham

bog‘liqdir (R.M. Boskis). Ushbu omillarni hisobga olish diagnostikada

m uhim ahamiyatiga ega. R.M. Boskis zaif eshitish negizida nutq

rivojlanmaganligining alohida shakllarini ajratadi.