3-mavzu. Oziq ovqat o‘simliklari

• 3-mavzu. OZIQ - OVQAT O‘SIMLIKLARI
• Reja:
• Oziq-ovqat o‘simliklar haqida umumiy malumot.
• Oziq-ovqat o‘simliklarning o’tsimon turlari.
• Oziq-ovqat o‘simliklapning dapaxt va buta turlari.
• Asosiy tushunchalar: oziq-ovqat o‘simliklari, urug‘li oziq-ovqat, danakli oziq-ovqat, donli-dukkakli oziq-ovqat, ozits- ovship o‘simliklarning utsimon turlari, oziq-ovqat o‘simliklardan buta va daraxt turlar, anjir, pista, yovvoyi
• Mavzuning maksadi: Oziq-ovqat o‘simliklarining O‘zbekiston florasida keng tarqalgan turlari bilan tanishtirish, oziq-ovqat o‘simliklarining sistematik o‘rni va o‘simliklar koplamidagi ahamiyati haqida malumot berish.

Oziq-ovqat o‘simliklar haqida umumiy malumot. Inson va xayvonlarning yashashi hamda xayot kechirishi jarayonida o‘simliklar asosiy rolni uynaydi. Chunki ular oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmoi, kiyim-kechak, xavo hamda juda kupchilik moddalarning tabiiy manbalari xisoblanadi. Ma’lumki, o‘simliklar o‘zlarining u yoki bu organlarida xayot uchun zarur bo‘lgan turli organik moddalarni, ularning birikmalarini hamda mineral tuzlarni saklaydi. Insoniyat uzok yillar davomida madaniylashtirgan o‘simliklarndan tashkari yovvoyi o‘simliklardan ham turli maksadlarda foydalanib kelmoqda. Inson shu sababli, o‘simliklarning xar xil organlaridan turli maksadlar uchun foydalanib kelmoqda. Ular madaniy o‘simlik turlari va navlari bilan chegaralanib qolmasdan, balki tevarak-atrofida o‘sayotgan yovvoyi o‘simlik turlarining ichki sirlarini bilib, o‘rganib, ulardan uzok yillar davomida foydalanib kelmoqdalar. Bu o‘simliklarning foydali hususiyatlaridan biri oziq-ovqat bo‘lishidir.

• Oziq-ovqat o‘simliklar haqida umumiy malumot. Inson va xayvonlarning yashashi hamda xayot kechirishi jarayonida o‘simliklar asosiy rolni uynaydi. Chunki ular oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmoi, kiyim-kechak, xavo hamda juda kupchilik moddalarning tabiiy manbalari xisoblanadi. Ma’lumki, o‘simliklar o‘zlarining u yoki bu organlarida xayot uchun zarur bo‘lgan turli organik moddalarni, ularning birikmalarini hamda mineral tuzlarni saklaydi. Insoniyat uzok yillar davomida madaniylashtirgan o‘simliklarndan tashkari yovvoyi o‘simliklardan ham turli maksadlarda foydalanib kelmoqda. Inson shu sababli, o‘simliklarning xar xil organlaridan turli maksadlar uchun foydalanib kelmoqda. Ular madaniy o‘simlik turlari va navlari bilan chegaralanib qolmasdan, balki tevarak-atrofida o‘sayotgan yovvoyi o‘simlik turlarining ichki sirlarini bilib, o‘rganib, ulardan uzok yillar davomida foydalanib kelmoqdalar. Bu o‘simliklarning foydali hususiyatlaridan biri oziq-ovqat bo‘lishidir.
• Oziq-ovqat bo‘ladigan o‘simliklarii xomligicha hamda xar xil taomlar tayyorlab iste’mol qilinadi. Oziq-ovqat o‘simliklariga yongok, tog‘olcha, anor, rovoch, qo‘zilola, piyoz, ismaloq, bug‘doy, sholi, suli, mosh, no‘xat, loviya, semizo‘t kabi o‘simliklarii misol kilishimiz mumkin.
• Oziq-ovqat o‘simliklarini quyidagicha guruxlash mumkin:
• 1. Urug‘li; 2. Danakli; 3. Donli-dukkakli oziq-ovqat o‘simliklari.
• Xozirgi kunda respublikamiz florasida uchraydigan 4000 dan ortik tur o‘simliklardan fakat 300 turi oziq-ovqat va ziravor o‘simliklar sifatida ishlatilmokda. Ulardan yovvoyi xolda uchraydigan yong‘ok, olma, olcha, pista ham muxim ahamiyatga ega bo‘lib, O‘zbekiston itisodiyotini rivojlatirishda malum darajada foyda keltiradi. Biz floramizda yovvoyi xolda keng tarqalgan, ozik- ovkatlik xususiyatiga ega bo‘lgan, xar xil yullar bilan iste’mol kilinadigan, xal k xujaliginiig turli tarmoklari uchun ahamiyatli xisoblangan ayrim o‘simlik turlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bayon etamiz.
• Oziq-ovqat o‘s i ml i k l a r i n i r o‘ t simon turlari

Rovoch O‘zbekistan florasida rovochning 7 turi uchraydi. Ular chul, adir va tog‘ mintakalaridagi turli tuprok sharoitida ko‘plab uchraydi. Shulardai uch turi, ya’ni tuyayaprok, chuxra va Maksimovich chuxrasi dorivor o‘simliklardan xisoblanadi. Ularning ajoyib shifobaxsh va boshka hususiyatlari juda kadimdan kishilarga ma’lumdir. Xususan, ulardan oziq-ovqat, dori-darmon hamda teri oshlashda foydalanib kelingan. Abu Ali ibn Sino uzining «Tib konunlari» 2 kitobida rovochlariing dori-darmonligi to‘g‘risida quyidagilarni bayon etadi: «Uning siqib olingan suvini ko‘zga tortilsa, ko‘zni utkir kil ad i», «kizamik, chechak, toun va vaboga foyda kiladi», «Rovoch ildizi ovkat hazmining buzilishidan bo‘lgan ichkstishda, ichak ogriklari, buyrak va kovuadagi ogriklar, bachadon og‘riqlari va qon ketishni to‘xtatishda foydalidir». Shuningdek rovochlarning nordonligini limon nordonligiga tenglashtiradi.

• Rovoch O‘zbekistan florasida rovochning 7 turi uchraydi. Ular chul, adir va tog‘ mintakalaridagi turli tuprok sharoitida ko‘plab uchraydi. Shulardai uch turi, ya’ni tuyayaprok, chuxra va Maksimovich chuxrasi dorivor o‘simliklardan xisoblanadi. Ularning ajoyib shifobaxsh va boshka hususiyatlari juda kadimdan kishilarga ma’lumdir. Xususan, ulardan oziq-ovqat, dori-darmon hamda teri oshlashda foydalanib kelingan. Abu Ali ibn Sino uzining «Tib konunlari» 2 kitobida rovochlariing dori-darmonligi to‘g‘risida quyidagilarni bayon etadi: «Uning siqib olingan suvini ko‘zga tortilsa, ko‘zni utkir kil ad i», «kizamik, chechak, toun va vaboga foyda kiladi», «Rovoch ildizi ovkat hazmining buzilishidan bo‘lgan ichkstishda, ichak ogriklari, buyrak va kovuadagi ogriklar, bachadon og‘riqlari va qon ketishni to‘xtatishda foydalidir». Shuningdek rovochlarning nordonligini limon nordonligiga tenglashtiradi.
• Mahalliy axoli rovochlarning barg bandini, bargning asosiy tomirlarini, yosh noyasini va to‘pgulbandini iste’mol kilish bilan bir qatorda ularda boshqa fazilatlar borligini ham yaxshi bilganlar. Uning ildizi va mevasidan tayyorlangan sharbatlardan xalk tabobatida ichdan kon ketishni to‘xtatuvchi, isitmani tushiruvchi, oshkozon yaralarini hamda ich ketish kasalligini davolovchi vosita sifatida foydalaniladi. Rovochlarning tozalab quritilgan ildizini sutda kaynatib tayyorlangan sharbati oshkozon-ichak hamda yurak kasalliklarini davolashda kf llaniladi. Uning ildiz kuli bilan yaralar va jaroxatlangan joylar davolanadi. Tibbiyotda ham rovochlarning ildiz va mevasidan spirt yordamida tayyorlangan sharbat ich ketish kasalini davolash uchun tavsiya etiladi. Rovochning yana xislatlaridan biri shundaki, u kun sanoati uchun ham xom ashyo xisoblanadi. Rovochning tarkibida 14—18% tanid, 6,6% shakar moddasi, 22% kraxmal, 0,8% glyukozid va bo‘yoq moddalari, olma, vino va limon kislotalari, mineral tuzlar hamda vitamin S va provitamin A bor.

Ismaloq sho‘radoshlar oilasidan bo‘lgan juda kimmatbaxo vitaminli bir yillnk o‘simlikdir. Uning buyi 10—40 sm keladi. Bargi turli shakllarda (yumalok-tuxumsimon, nashtarsimon) bo‘lib, tunbarg shaklida joylashgandir. U begona o‘t tariqasida barcha viloyatlardagi lalmikor yerlarda, adirlarda ko‘plab o‘sadi. Iyemalok o‘sish sharoitiga qarab baxordan to yoz boshlanguncha gullaydi va urug‘ xosil kiladi. U baxorda boshka ^simliklarga nisbatan ertarok unib chikadi. Iyemalok sabzavot o‘simliklar grupiasiga kirib, juda ham vitaminlarga hamda mineral tuzlarga boydnr. Maxalliy axoli ismaloqning barg va barra novdalaridan turli xil lazzatli taomlar (somsa, chuchvara, buchak, kukat shurva) tayyorlab iste’mol kiladilar. Undan konservalar tayyorlashda ham foydalansa bo‘ladi. Bu o‘simlik kuirok iste’mol knlinsa, orgaiizmdagi ortikcha suvlarni tezrok chpkarib yuboradi. Uning barglari hamda barra novdalariiing 100 g da 75— 80 mg S, 2—2,5 mg B, 4—6 mg E, 3—5 mg K, 1,5 mg D, A vitaminlari, 2—9 mg karotin moddasi, mineral tuzlardan: 50 — 60 mg kalsiy, 680 — 750 mg kaliy, 51 mg fosfor, 28 — 30 mg temir moddasi hamda yashil buyok moddalari bo‘ladi.

• Ismaloq sho‘radoshlar oilasidan bo‘lgan juda kimmatbaxo vitaminli bir yillnk o‘simlikdir. Uning buyi 10—40 sm keladi. Bargi turli shakllarda (yumalok-tuxumsimon, nashtarsimon) bo‘lib, tunbarg shaklida joylashgandir. U begona o‘t tariqasida barcha viloyatlardagi lalmikor yerlarda, adirlarda ko‘plab o‘sadi. Iyemalok o‘sish sharoitiga qarab baxordan to yoz boshlanguncha gullaydi va urug‘ xosil kiladi. U baxorda boshka ^simliklarga nisbatan ertarok unib chikadi. Iyemalok sabzavot o‘simliklar grupiasiga kirib, juda ham vitaminlarga hamda mineral tuzlarga boydnr. Maxalliy axoli ismaloqning barg va barra novdalaridan turli xil lazzatli taomlar (somsa, chuchvara, buchak, kukat shurva) tayyorlab iste’mol kiladilar. Undan konservalar tayyorlashda ham foydalansa bo‘ladi. Bu o‘simlik kuirok iste’mol knlinsa, orgaiizmdagi ortikcha suvlarni tezrok chpkarib yuboradi. Uning barglari hamda barra novdalariiing 100 g da 75— 80 mg S, 2—2,5 mg B, 4—6 mg E, 3—5 mg K, 1,5 mg D, A vitaminlari, 2—9 mg karotin moddasi, mineral tuzlardan: 50 — 60 mg kalsiy, 680 — 750 mg kaliy, 51 mg fosfor, 28 — 30 mg temir moddasi hamda yashil buyok moddalari bo‘ladi.

Sholi boshoqdoshlar oilasidan, bo‘yi 50 sm dan 3 m gacha yetadigan bir yillik issiksevar o‘simlik. Poyasi tik, ildizi popuk ildiz, uzun (1 m gacha). Bargi yashil, qizg‘ish yoki binafsha rangda. To‘pguli shingil. Aprel oyida 1—2 sm chukurlikda suvli yerga katorlab ekiladi. Avgust oyida doni pishadi. Mevasi qobiqli don. Donidan (guruch), yormasidan turli taomlar (palov, shirguruch, mastava, shavla) tayyorlanadi. Sholi donini kayta ishlab, undan spirt, kraxmal, pivo, poxolidan sifatli kogoz, arkon va boshkalar tayyorlanadi. Sholinyng bir kancha navlari bor. Tarik boshoadoshlar oilasidan, buyi 50—150 sm gacha yetadigan bir yillik o‘simlik. Barglari nashtarsimon, tukli, yashil yoki kizgish. Ildizi popuksimon bo‘lib, 1—1,5 m chukurlikka kiradi. May oyida gullaydi. Guli ikki jinsli. To‘pguli ruvak. Mevasi iyun-iyul oylarida gshshadi. Doni kipik bilan koplangan. U dumalok, oval, shaklida. Don ok, sarik, kizil, jigar ranglarda bo‘ladi. Donida 10—15% oksil, 59% uglevod va boshka moddalar bor. O‘zbekistonda tarik kupincha baxorikor yerlarga ekiladi. U eng kadimiy o‘simlik Donidan oziq-ovqat, parrandalarga don sifatida foydalaniladi. Keyingi paytda kam ekiladigan bo‘lib koldi.

• Sholi boshoqdoshlar oilasidan, bo‘yi 50 sm dan 3 m gacha yetadigan bir yillik issiksevar o‘simlik. Poyasi tik, ildizi popuk ildiz, uzun (1 m gacha). Bargi yashil, qizg‘ish yoki binafsha rangda. To‘pguli shingil. Aprel oyida 1—2 sm chukurlikda suvli yerga katorlab ekiladi. Avgust oyida doni pishadi. Mevasi qobiqli don. Donidan (guruch), yormasidan turli taomlar (palov, shirguruch, mastava, shavla) tayyorlanadi. Sholi donini kayta ishlab, undan spirt, kraxmal, pivo, poxolidan sifatli kogoz, arkon va boshkalar tayyorlanadi. Sholinyng bir kancha navlari bor. Tarik boshoadoshlar oilasidan, buyi 50—150 sm gacha yetadigan bir yillik o‘simlik. Barglari nashtarsimon, tukli, yashil yoki kizgish. Ildizi popuksimon bo‘lib, 1—1,5 m chukurlikka kiradi. May oyida gullaydi. Guli ikki jinsli. To‘pguli ruvak. Mevasi iyun-iyul oylarida gshshadi. Doni kipik bilan koplangan. U dumalok, oval, shaklida. Don ok, sarik, kizil, jigar ranglarda bo‘ladi. Donida 10—15% oksil, 59% uglevod va boshka moddalar bor. O‘zbekistonda tarik kupincha baxorikor yerlarga ekiladi. U eng kadimiy o‘simlik Donidan oziq-ovqat, parrandalarga don sifatida foydalaniladi. Keyingi paytda kam ekiladigan bo‘lib koldi.
• Oq juxori - boshoadoshlar oilasidan, buyi 2—4 m ga yetadigan bir yillik o‘simlik UnI Kjkoh juxori deb ham ataydilar. Bargi nashtarsimon, ildizi popuk ildiz. May oyida gullaydi. To‘pguli zich ruvaksimon, tik yoki egilgan. Mevasi —don, iyul-avgust oylarida pishadi. Doni dumalok bo‘lib, kobik bilan koplangan. Donidan oziq-ovqat (guja) sifatida, kuk poyasidan silos bostirishda foydalaniladi. Oq juxori O‘zbekistonda kadimdan ustirilib kelinadi. U issiksevar o‘simlik. Shur va kam suv yerlarda ham yaxshi xosil beradi.

Oziq-ovqat o‘simliklarning daraxt va buta turlari.

• Oziq-ovqat o‘simliklarning daraxt va buta turlari.
• Yovvoyi olma ra’noguldoshlar oilasiga kiruvchi, buyi 10 m ga yetadigan, shox- shabbalari pyramidasimon, pustlogi och kul rang, tuk jigar rang yoki sarik- kungirsimon rangli daraxtdir. Em novdalari yashil-jigar rang, tukchali bo‘ladi. Barglarining cheti arra tishli, ba’zan tumtok tishli, asosi ponasimon toraygan va tekis kirgokli. Ustki tomoni tuksiz, markaziy tomirchalari bir oz tukli, pastki kiyem i tukli, kul rang, uzunligi 5—7 sm, eni 2—3,5 sm ga gengdir. To‘pguli 3—5 ta, guli yirik, diametri 2,5—4 sm, gulbandi chalkash tukli. Kosachabargi uch kirrali nashtarsimon, uzunligi 0,5—0,6 sm, eni 0,3 sm, ok chalkash tukchalar bilan koplangan. Gultoji och kizil rangli. Mevasi dumalok yoki dumalokrok-yassi, ayrim paytlarda konussimsn, turli rangda va kattalikda bo‘ladi. Urug‘i tuxumsimon, jigar rang, kattaligi 0,7 sm, eni 0,5 sm keladi. Yovvoyi olma aprel va may oylarining boshlarida gullaydi, mevasi avgust-sentabr oylarida pishadi. Bu o‘simlik tog yon bagirlarida kuplab uchraydi. Yovvoyi olma msvasidan, pyure, povidlo, murabbo, konserva, koki tayyorlanadi. Kompot va limonadlar ishlab chikarishda ham foydalaniladi. Bu mevalar uzining mazasi, ta’mi, tarkibidagi moddalarning mi kyuri, xazm bo‘lishi bilai madaniy olma mevalaridan kolishmaydi. Yovvoyi olma mevasining tarkibida 10—13% kand, 3,18% pektin, 0,3—0,5% azotli moddalar, buyok, temir moddasi, oz mikdorda efir moyi hamda B1, B2, PP, S, E vitaminlari va karotin moddasi bo‘ladi.

Pista pistadoshlar oilasiga kiruvchi, buyi 10 m ga yetadigan buta, ayrim xollarda daraxtdir. U Fargona, Zarafshon, Hisor, Bobotog tizmalarining dengiz satxidan 700-1500 (2000) m balandliklardagi soz tuprokli joylarida tarqalgan. Pista mart-may oylarida gullaydi va mevasi avgust-sentabr oylarida pishadi. O‘zbekistonning janubiy rayonlarida tabiiy pistazorlar kup. Bu maydonlardan yiliga 40 t meva yigishtirib olish mumkin. Pista mevasi oziq-ovqat sifatida ishlatiladi. Undan oliiadigan moy konditer va parfyumeriya sanoatida kullaniladi. Meditsinada pista magzidan olingan yogdan zaytun yogi bilan bir katorda foydalaniladi. Undan jigar, oshkozon kasalliklaripp davolashda foydalaniladi. Pistadan olingan tannid moddasi tibbiyotda ishlatiladigan taninning asosiy manbai xisoblanadi. Pista bargida 13— 14%, bujrunida 26—35 % va pustlogida 4—5% tanid moddasi bor. Shuniigdek galol va limon kislotalari, buyok modda-laoi, flavonlar, vptaminlardan 0,158 mg% B1, 0,1 mg% B2, 0,188 mg % PP, S va karotin 10,48 mg % bo‘ladi. Uning mevasida 18-—25% yog, oksil, kand moddalari bor. Pistaniig foydali hususiyatlarini xisobga olib, uning urug‘idan yug yon bagirlarida kupaytirish va mavjud pistazorlarni muxofaza kilish uchun chora-tadbirlar amalga oshirilmokda.

• Pista pistadoshlar oilasiga kiruvchi, buyi 10 m ga yetadigan buta, ayrim xollarda daraxtdir. U Fargona, Zarafshon, Hisor, Bobotog tizmalarining dengiz satxidan 700-1500 (2000) m balandliklardagi soz tuprokli joylarida tarqalgan. Pista mart-may oylarida gullaydi va mevasi avgust-sentabr oylarida pishadi. O‘zbekistonning janubiy rayonlarida tabiiy pistazorlar kup. Bu maydonlardan yiliga 40 t meva yigishtirib olish mumkin. Pista mevasi oziq-ovqat sifatida ishlatiladi. Undan oliiadigan moy konditer va parfyumeriya sanoatida kullaniladi. Meditsinada pista magzidan olingan yogdan zaytun yogi bilan bir katorda foydalaniladi. Undan jigar, oshkozon kasalliklaripp davolashda foydalaniladi. Pistadan olingan tannid moddasi tibbiyotda ishlatiladigan taninning asosiy manbai xisoblanadi. Pista bargida 13— 14%, bujrunida 26—35 % va pustlogida 4—5% tanid moddasi bor. Shuniigdek galol va limon kislotalari, buyok modda-laoi, flavonlar, vptaminlardan 0,158 mg% B1, 0,1 mg% B2, 0,188 mg % PP, S va karotin 10,48 mg % bo‘ladi. Uning mevasida 18-—25% yog, oksil, kand moddalari bor. Pistaniig foydali hususiyatlarini xisobga olib, uning urug‘idan yug yon bagirlarida kupaytirish va mavjud pistazorlarni muxofaza kilish uchun chora-tadbirlar amalga oshirilmokda.
• Anjir tutdoshlar oilasiga kiradigan daraxtsimon buta bo‘lib, buyi 4—10 m ga yetadi. Uning shox-shabbalari och kul rang, yosh novdalari tuk bilan koplangan. Kurtagi kiska, dumalok. Barg bandining uzunligi 3—5 sm bo‘lib, dag‘al tukchalari bor. Bargi dumalok tuxumsimon yoki tuxumsimon, asosi bir oz siknk, uchi utmas yoki utkirrok, panjasimon, besh bulakli. Bulaklari tuxumsimon yoki uzunchok, ustki tomoni yashil, ostki kiyem i esa och yashil rangli, barglarn kiska dagal tukchalar bilan koplangan. Bargiiing uzunligi 8— 20 sm, eni 6—15 sm bo‘ladi. Tupmevasi nishganda sarik yoki kizgish-kora rangdadir. Anjir aprel oyida gullab, iyul- avgust oylarida tupmevalari pishadi. Anjir madaniy xolda kup ustiriladigan o‘simliklardan biridir. Lekin u yovvoyi xolda Surxondaryo viloyatidagi Sangardak daryosining chap qirg‘og‘ida hamda Kushtut daryosining ung soxilida dengiz satxidan 900—1700 (1800) m balandlikdagi joylarda uchraydi.

Anjirning sutsimon shirasi kal, sugal, temiratki hamda yuzdagi suzlokcha (xusnbuzar) larni davolash uchun ishlatiladi. U yukori kaloriyali, juda sutli va tuyimli mevali o‘simliklar katoriga kiradi. Uning tupmevalarining tarkibida kup mikdorda fruktoza va glyukoza, mineral tuzlar, fitsin moddasi, limon, olma hamda sirka kislotalari, A, B, B2 va S vitaminlari bo‘ladi. Anjir bargi may oyida 59—183 mg%, igolda 333 mg% va oktabr oyida 123 mg% S vitamini saqlar ekan.

• Anjirning sutsimon shirasi kal, sugal, temiratki hamda yuzdagi suzlokcha (xusnbuzar) larni davolash uchun ishlatiladi. U yukori kaloriyali, juda sutli va tuyimli mevali o‘simliklar katoriga kiradi. Uning tupmevalarining tarkibida kup mikdorda fruktoza va glyukoza, mineral tuzlar, fitsin moddasi, limon, olma hamda sirka kislotalari, A, B, B2 va S vitaminlari bo‘ladi. Anjir bargi may oyida 59—183 mg%, igolda 333 mg% va oktabr oyida 123 mg% S vitamini saqlar ekan.
• Tog’olcha ra’noguldoshlar oilasiga kiruvchi, daraxt yoki butalardan iborat bo‘lib, buyi 2—6 m keladigai, tikanli, yosh novdalari tuksiz, jigar rang-kizil rangdadir. Usuvchi novdalardagi barglari kichik yoki yirik, kattaligi 4,5—5 sm, eni 1,8—2,1 sm, ensiz ellipssimon, asosi ponasimon, tuksiz, utyuir tishli, bazan gishlari barg kirgogiga karab kayrilgan bo‘ladi. Gullariiing diametri 2 sm., mevalarining kattaligi 1—2 sm, turli shakl va rangdadir. Danagi 0,9—1,0 sm uzunlikda, tuxumsimon, sillik hamda burishgan bo‘ladi. U mart-aprel oylarida gullaydi, mevasi iyun-iyul oylarida pishadi. Olcha Toshkent va Surxondaryo viloyatlari togli rayonlarining daryo soxillarida nam yetarli joylarda, soylarda, shimoliy yon bagirlarida, bazan toshli yerlarda ham uchraydi. Umuman bu o‘simlik dengiz satxidan 800—2000 m balandlikdagi turli tu pro k va iklim sharoitida tarqalgandir. Olcha mevasidan turli maksadlarda foydalaniladi. Undan murabbo, kompot va konservalar tayyorlanadi. Mevasi xulligicha va kuritilgan xolda iste’mol kilipadn hamda turli ovkatlarga ishlatiladi. Olcha msvasining tarkibida 5—10% kand, pektin, tanid moddalari, limon va olma kislotalari, mineral tuzlar, A, S vitaminlari hamda karotin bo‘ladi.

Nazorat uchun savollar:

• Nazorat uchun savollar:
• Oziq-ovqat o‘simligi deganda nimani tushunasiz?
• Oziq-ovqat usimliklariing ahamiyati kanday?
• Qaysi o‘simliklar asosiy oziq-ovqat o‘simliklar isoblanadi?
• Oziq-ovqat o‘simliklarning o‘tsimon turlari qaysi o‘simliklar?
• Oziq-ovqat o‘simliklari qanday iste’mol qilinadi?
• Oziq-ovqat o‘simliklarning daraxt va buta turlari qaysi o‘simliklar?