3-mavzu: sharq uyg’onish davridagi qomusiy olimlarning pedagogik fikrlari.

3-MAVZU:SHARQ UYG’ONISH DAVRIDAGI QOMUSIY OLIMLARNING PEDAGOGIK FIKRLARI. (VII-XIV ASRLAR)
REJA:

1. Buyuk olim Al-Xorazmiyning fan olamiga qo’shgan hissasi.

2. Al-Xorazmiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari.
3. Abu Rayhon Beruniyning ijodiy faoliyati.
4.Abu Rayhon Beruniyning O’rta Osiyo fani va madaniyati taraqqiyotiga qo’shgan hissasi.
5. Mutafakkirlar asarlarida inson kamoloti va uni tarbiyalash masalalari.


Muhammad ibn Al-Xorazmiy (783-850). Jahon ilm-ma’rifatining buyuk nomoyondasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmiyda dunyoga kelib, 847-850 yillar oraligida Bog’dodda vafot etgan. Xorazmiy tug’ilib voyaga etayotgan davrda Movarounnahr yirik madaniy va savdo markazlaridan biri edi. Olimning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Al-Majusiydir, "Abu-Abdulloh Muhammad " Islomga o’tganlarga beriladigan an’anaviy ism bo’lgan. Xorazmiyning avlodlari majusiy koxinlaridan, ya’ni "Mug’ullar"dan bo’lib, islomni otasi qabul qilgan bo’lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarida yozilishiga ko’ra Xorazmiy boshlang’ich ma’lumotni o’z uyida olgan, chunki uning otasi qadimiy diniy hamda dunyoviy bilimlardan xabardor bo’lgan. SHu tufayli al-Xorazmiy bolaligidanoq bu ilmiy manbalardan o’rganish imkoniyatiga ega bo’lgan. Muhammad Xorazmiy matematika bilan juda berilib shug’ullangan, bu sohaga oid barcha asarlarni qunt bilan o’rgangan, Arab, fors, xind, yunon tillarini ham o’rganib, bu tilda yaratilgana asarlarni ham o’qiy oladigan bo’ladi. Lekin Xorazmiyning vatanidan chetda yashaganligini turlicha sharxlashadi. CHunonchi otasi majusiy koxinlardan bo’lganligi uchun ham arab mutassabbilari uni ta’qib qilganligi sababli u Xorazmni tashlab ketishga majbur bo’lgan, degan fikrlar ham mavjud. Xorazmiyshunos olim A.Axmedov xalifa Xorun ar-Rashidning o’g’li Ma’mun-ar Rashid Marvda xalifa noibi turganda saroyida juda ko’p olimlarni to’plagan, so’ng xalifa bo’lib ko’tarilgach ularni ham Bog’dodda olib ketganini ta’kidlaydi. Biz A.Axmedovning fikriga qo’shilgan holda yana quyidagilarni ham bayon etmokchimiz. Buning sabablari -birinchilardan, o’sha davrda barcha ilmga intilgan olimlar ma’lum fanlarni egallab olganda so’ng ilm-fan markazlariga safar qilganlar va u erda etuk olimlar bilan muloqotda bo’lib, turli fanlar bo’yicha baxs-munozara yuritganlar maxsus tayyorgarlikdan va sinovlardan o’tganlar, o’zlarini fan olamida sinab ko’rganlar. Ikkinchidan, xalifalikda ilm markazi sanalgan Damashq va Bog’dodda ilm-fanning taraqqiy etganligi va shaxsan xalifalarning ilm-fan taraqqiyotiga xomiylik qilganligi ham olimlarni jalb etgan. "Baytul Xikma" da matematika, geodeziya, geografiya falakkiyot va boshqa sohalar bo’yicha tadqiqotlar olib borildi va al-Xorazmiy maktabi yaratiladi. Olimning ayniqsa, matematikaga oid ilmiy merosi jahon ahamiyatiga ega bo’ldi. Xalifa al-Ma’mun xatto Muhammad al-Xorazmiy boshchiligida Xindiston va Rum (Vizantiya) Xazariya (Volganing quyi oqimidagi) gi o’lkaga bir necha marta ilmiy safarlar uyushtiradi. Olim insonning kamolga etishi va insoniy munosabatlarda ilm-fanning muhimligi g’oyasini ilgari so’rgan holda pedagogik fikr tarakkiyotida ham munosib o’rin egallaydi. Xorazmiy matematika, geografiya, geodeziya, falakkiyot sohalarida yirik tadqiqotlar olib borgan. Lekin u matematika sohasidagi yangilik yaratgan nazariyotchi hamda pedagoguslubiyatchi olim sifatida tarixda qolgan. "Al-Jabr va muqobala" asari bilan ham matematika fanini rivojlantirib o’zidan avvalgi bilimlarni o’rgandi va ularni sintezlashtirish hamda amalda qo’llash usullarini bayon etdi. SHu asar tufayli "Al-Xorazmiy" nomli lotincha transkripsiyada "Algoritm" shaklini oldi, keyinchalik hozirgi zamon hisoblash matematikasining asosiy tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matematikaning nazariy rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanish yo’llarini ham berdi, meros taqsim qilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taqsim etishda odamlarga kerak bo’ladigan amaliy ishlarga zarur bo’lgan hisoblarni taqdim etdi. Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi "Xind arifmetikasi haqida kitob" ("Hisob al xind")dir. Asar o’nlik tizimi raqamlari (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) ga bag’ishlangan. Xorazmiy xindlarning falakkiyot va matematikaga oid "Sindixind" nomli qo’llanmasini o’qib, uning yangilish va qiyin tomonlarini qayta ishlab yangi boblar qo’shdi va uni "Qisqargan sindixind" ("Algoritm xind hisobi haqida") deb atadi. Asar faqat SHarqdagina emas. Evropada ham qo’llanma sifatida shuxrat taratdi. O’nlik tizimining kashf etilishi sanoq tizimida inqilobiy o’zgarish yasadi va ta’rif beradilar. Evropaga o’nlik tizim raqamlaridan foydalanib eng katta sonlarni yozish va joylarni anik ko’rsatish X-XI asrlarda arablardan kirib kelgan. Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo’lgan ko’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish koidalarini yaratgan. Turli "jins" dagi sonlarni ko’paytirish algoritmi ham bergan. Masalan, minut sekundlarni bir-biriga ko’paytirish uchun avvalo, bir xil shaklga keltirish ya’ni sekund yoki minutga aylantirishni ko’rsatgan. Maxsus bobda kasr va ildizdan chiqarish amallarini yozgan. Xorazmiy o’zining falakkiyotga doir ishlarida xindlarning falakkiyot jadvallarni tahlil etib, "Xorazmiy ziji" nomli bilan mashhur bo’lgan astronomiy jadvallar tuzdi. Ma’lumotlarga ko’ra VIII-XV asrlarda hammasi bo’lib trigonometriya, falakkiyotga oid 100 ga yakin zij - jadval mavjud bo’lgan. Ularning qatoriga boshqa olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar ham bor. Xorazmiyning "Sinus ziji" ri asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir necha asr mobaynida undan foydalanib kelindi. Bundan tashkari, "Kitob suratil ard" ("Erning surati kitobi") geografiyaga oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asar A.Axmedovning taxminiga ko’ra xaritani tavsiflagan asardir. U Xorazimiyning ko’p yillar olib borgan tekshirish-kuzatishlar ishlari natijasi bo’ldi. Unda olim SHarq mamlkatlari ustida kuzatishlar olib borib mamlakat va shaxarlarning harakatlarini tuzadi, nomlar ro’parasida uzunlik va kenglik darajalarini ko’rsatadi. U geografiyaga oid yasashida Erni etti iqlimiga bo’ladi, er xaritasini tuzadi. Tashkilotchilarning ma’lumotlariga ko’ra olamning to’rt xaritasini tuzadi. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra - olamning to’rt xaritasi - Azov dengizi, Nil daryosi Yaqin va O’rta SHarq mamlakatlari xaritasi saqlanib qolgan. Uning yuqoridagi asari ham SHarq va G’arbda katta ahamiyatga egadir.
Al-Xorazmiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o’zining ulkan hissasini qo’shdi. "Al kitob al muxtasarfi hisob aljabr va muqobala " asarida ("Aljabr va al muqobala hisobi haqida qisqacha kitob") sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar ularni echish yo’llarni baen etadi. Risola uch qismdan iborat bo’lib, birinchisi - algebraik qism uning oxirida savdo muomlasiga oid kichik bir bo’lim keltiriladi. Ikkinchi - geometrik qism algebraik usul qo’llab o’lchashlar haqida, uchinchi qism vasiyatlar haqida bo’lib, muallif uni "Vasiyatlar kitobi" deb ataydi. Al-Xorazmiy matematika fanida abstraksiya (mavxumiylik) tushunchasini kengaytirdi. Induksiya yo’li bilan umumiy echish usullarini hal etdi, deduksiya yo’li bilan umumiy usullar yordamida turli xususiy masalalarni echdi. Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga hamda olgan bilimlaridan foydalanishga katta e’tibor berdi. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni to’plash ularni ifodalash va kuzatilganlarni uyushtira olish malaka va ko’nikmalarni xosil qilishga katta baho beradi. "Ul-kitob al muxtasar fi hisob aljabr va al-muqobala" asarida olim ishlarini uch guruxga bo’ladi, ulardan o’zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalaridan o’zib ketadi va uni o’zidan keyin keluvchilarga meros qilib qoldiradi. Boshqasi o’zidan avvalgi ishlarni, asarlarni sharxlaydi va bu bilan qiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopiqni ochadi yo’lni yoritadi va uni tushunarliroq qiladi yoki bu ayrim kitoblaridan nuqsonlar topadigan sochilib yotganini to’playdigan odam bo’lib u o’zidan avvalgilarga hamisha yaxshi fikrda bo’ladi, takabburlik kilmaydi va o’zi qilgan ishidan mag’rurlanmaydi. Xorazmiyning bu fikri bir tomondan, olimlarning ma’naviy yuksakligini yorisa, ikkinchi tomondan, o’sha davrda ilmiy-tadqiqot ishlari va o’qitilishning usul va vositalaridan qay darajada foydalanganligini ko’rsatadi. Ko’pchilik mutaffakkirlar qatori Xorazmiy ham bilim berishning ko’rgazmali tajriba usullari, savol-javob malaka va ko’nikmalarni shakllantirish, bilimlarni sinash usullaridan foydalangan. Masalan, Xorazmiyning arifmetikaga oid risollari uning tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini ko’rsatadi. Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon etgan: "Sezgi" orqali bilish bu qisman bilish bo’lsa, "mantiqiy" bayon qilish esa xaqiqiy, bilishning muhim tomonini namoyon etadi. Xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qo’shdi. U birinchidan bo’lib, sinov-kuzatish va sinov usullariga asos soldi, samoviy qismlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida matematik masalalarni algoritm usulida echishni isbotlab berdi. U matematik masalalarni g’oyalar asosida odamlarning amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslaydi. Masalan, er ishlari, binolar kurish, kanallar ochish. U birinchi marta insonlar o’rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. Xorazmiy ilmiy faoliyatining metodologik jixatlariga katta ahamiyat berdi. Xulosa qilib aytganda, al-Xorazmiy Evropa va SHarqda falakkiyot va matematika sohasidagi yangi davr ochdi. Xindlarning o’nlik tizim raqamlari Xorazmiy tufayli "Arab raqamlari" nomi bilan butun dunyoga yoyildi. Xorazmiy tarixga algebra fanining asoschisi sifatida kirdi. Xorazmiyning hayotiy va amaliy muammolarni hal etishga oid tavsiya etgan usullari fikriga oid masalalarni echishda muhim qo’llanma bo’ldi. Xorazmiyning falakkiyot va geodeziyaga oid kuzatishlari, geografiyaga oid asarlari, u chizgan Er xaritasi ham SHarq va G’arb olimlari uchun chizgan tekshirish- kuzatish ishlarini olib borishda muhim qo’llanma bo’lib xizmat kildi. Olim "Er satxini o’lchash" ("Alstralyabiya") "Quyosh soati to’g’risida", "Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash" va boshqa asarlari bilan ham fan rivojiga katta hissa qo’shdi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, al-Xorazmiy ilmiy bilim ta’lim usullari, ilm fanga qo’shgan ulkan hissasi bilan insonni aqliy kamolga etkazishda, ta’lim-tarbiyada o’z o’rniga egadir. Olimning ijodi haqidagi ma’lumotlar ham uning hayoti to’g’risidagi ma’lumotlar kabi juda kam. Saklangan ma’lumotlarga ko’ra, uning qalamiga mansub asarlarning soni undan ortikdir: 1. Arifmetik asar ("Algoritmi xind hisobi haqida") nomi bilan ma’lum. Asarning arabcha nusxalari saqlanmagan. 2. Al-kitob al-muxtassar fi hisob al-jabr val-muqobala (al-jabr almuqobala hisobi haqida qisqacha kitob) 3. "Ziji al-Xorazmiy " (Xorazmiy Ziji) arabcha nusxada saqlanmagan. Asarning 1007 yili ispaniyalik arab astronomi Maslama al-Majritiy (X-XI) qayta ishlagan nusxadan XII asarda Adelard Bat bajargan lotincha tajrimaning nusxalari mavjud. 4. Muhammad ibn al-Xorazmiyning ajoyib ishlaridan, Asturlab yordamida azimutni aniqlash ("Zaraif min amal Muhammad ibn Musa al-Xorazmiy ta rif as-samt bi-l-asturlob"), yagona arabcha qo’lyozmasi Istanbulda Ayo Sufiyo kutubxonasidan 4830G’13-raqamli inventar (198-200 varaqlar, xijriy 620 yili ko’chirilgan) raqam bilan saqlanadi. Ruscha tajrimasi nashr etilgan. 5. Marmar soat haqida kitob (Kitob ar-ruhama) 6. Tarix kitobi (Kitob at-tarix) 7. Abu Maslama al-Majritiy o’zining "g’oyat al-xakim" nomli asarda Xorazmiyning astromatik ma’noga ega asaridan sitata keltirdi. Bu asar saqlanmagan. 8. Yaxudiylarning eralari va bayramlari haqida risola. (Risola fi istixroj ta rix al-yaxud va a yoxidim) kadendarga ta’luqli. Bu kitob tarjima qilingan. 9. Surati-l-arz kitobi (Kitob surati - l - arl) - Xorazmiy "Geografiya"si bu asar ham muallif tomonlaridan tarjima qilingan. 10. Asturloblar bilan amal tutish haqida kitob (Kitob al-amal bi-l - asturlobot. 3. Abu Rayhon Beruniyning ijodiy faoliyati O’rta asrning buyuk qomusiy olimi bo’lgan Abu Rayxon Beruniy (973-1048) ham tabiy, ham ijtimoiy fanlar rivojlanishiga ko’p hissa qo’shgan. Beruniyning mashhur asarlaridan: «Qadimgi xalqlardadan qolgan yodgorliklar» («Alosorul boqiya an il qurun il holiya»); «Turar joylar orasidagi oraliqni belgilash uchun joylarning chegaralarini aniqlash» («Seodeziya»); «Hindiston»; «Qimmatbaho toshlarni aniqlash haqida to’plam» («Mineralogiya»); «Kitob as-Saydona» («Tibbiyotda dorishunoslik»); «Yulduzshunoslikda boshlang’ich ta’limotlarni aniqlash»; «Qonuniy Mas’udiy» kabilardir. Uning turli hajmdagi 150 ta asarlari hozirgi kunda aniqlangan, lekin shulardan 30 taginasi etib kelgan. Ulug’ olimning turli fanlarga doir asarlari orasida ijtimoiy ta’limotlari, dunyoqarashi ifodalangan asarlari alohida o’rin tutadi. Masalan, «Kitob –axborotil mubayyizot vilqaromita» («Oq kiyimliklar va karamatiylar xabarlari haqia kitob»), «Kitobul maqolot val-arz vad-diyonot» («Maqolalar, e’tiqodlar va dinlar haqida kitob») «Geodeziya», «Mineralogiya» nomlari bilan tarjima qilingan asarlari ham anashular jumlasidandir. Olim «Mineralogiya» nomli asarida inson er yuzidagi barcha mavjudotlarga qaraganda mas’uliyatliroq vazifalarni bajarishi kerakligini quyidagicha ifodalaydi: «Inson tabiatning eng oliy zoti kamolotidir, inson zoti barcha hayvonlardan yuqori turadi… Insonga katta sharaf ko’rsatilgan –unga aql-zakovat va kuch armug’on etilgan. SHu sababdan, insonning ma’naviy qiyofasi uning oldiga qo’yilgan vazifalarga mos bo’lishi uchun u yuksak axloqi, bilimli, ma’rifatli bo’lmog’i darkor» 1 .
Abu Rayhon Beruniyning O‘rta Osiyo fani va madaniyati taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi Beruniy ilmni va ilm ahlini ulug’laydi, insonlarni ham shunga chaqiradi. Barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. U o’zining «Hindiston» asarida jamiyat taraqqiyotining ilmga bog’liqligini shunday tushuntiradi: «Ilmlar ko’pdir. Ular zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi. Odamlarni ilmga da’vat qilishi, ilmlarni va ilm ahllarini hurmatlashi o’sha iqbolning belgisidir. Ayniqsa hukmron kishilarning ilm ahlini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi… Hukmronning ilm ahlini ko’proq maqtab, ulardan xursand bo’lish ham ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi» 1 . Beruniy ilmlar insonning ehtiyojidan paydo bo’lgan deb hisoblaydi. «Ularni kishining turmushi uchun bo’lgan ehtiyojlari dunyoga keltirdi. SHunga muvofiq tarzda fan tarmoq otdi. Fanning foydasi –ular yordamida oltin va kumush to’plash emas, balki kerakli narsalar hosil qilishdir» 2 -deb yozadi u o’rgatadi; geologiya, geografiya va gidrologiya –er haqidagi fanla«Geodeziya» asarida va fanlarni quyidagicha ta’riflaydi: «Musiqa – insonga ichki ta’sir etib, yoqimli kayfiyat bag’ishlaydi: til –nutqning tarozisi va muomala qurolidir: geodeziya –harakasiz yulduz va quyosh orqali shaharlarning joylashishini mukammal rdir; geometriya –jismlarning shakllarini, falakiyot –koinot sirlarini, mineralogiya –javohir va la’larni o’rgatadi; dorishunoslik –tibbiyot ilmlaridan xabardor qiladi». Beruniy fanlarni ta’riflash bilan birga ularni o’qitish usullarini ham bayon etan. O’quvchiga bilim berishda: - o’quvchini zeriktirmaslik; - bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik; uzviylik, izchillikka rioya qilish; mavzularni qiziqarli, asosan ko’rgazmali bayon etish. Beruniy ilmni quyidagi uch yo’l bilan hosil bo’lishini alohida uqtirgan: 1. Har bir ilm va san’atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor. SHuni to’g’ri boshlash zarur. 2. Ilm boshlanish joyiga yaqinlashgan sari to o’ziga borib etguncha soddalashtirib borish. 3. Ilm o’rganish vaqt va sabrni talab etadi. SHoshilish kerak emas. Beruniy ilm ahlini hurmat qilsagina, ilmlar yanada rivojlanib ketishini qayta-qayta uqtirgan edi. O’zi esa juda ko’p olim va podsholarga saboq ham bergan. Beruniyning tolmas zakovatidan Sulton Mas’ud ham bahra olgan, ya’ni undan falakkiyoshunoslik ilmini o’rgangan, Beruniy tahlilidagi darsliklar g’oyat tushunarli, sodda bo’lib, ilmga cheksiz muhabbat uyg’otgan. Beruniyning pedagogik qarashlari faqat o’z zamonasida emas, hozirgi ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. 5. Mutafakkirlar asarlarida inson kamoloti va uni tarbiyalash masalalari Beruniy o’z asarlarida ta’limning ko’rsatmali, izchil, maqsadga muvofiq bo’lishi kerakligini, shaxsning barkamolligi, kishilar o’rtasidagi ijobiy axloqiy munosabatlar va oliyjanoblik kabi yuksak fazilatlarning mohiyatini asoslab bergan; Beruniy ilm-fanning muxlisi va buyuk xomiysi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog’liq, odamlarning baxti esa uning ma’rifatida deb bilgan. Ma’rifat dushmanlariga, yomon urf-odatlarga, adolasizlikka qarshi bo’lgan. Inson kamoloti o’tmishdagi faylasuf-mutafakkirlar tomonidan ifodalangan bo’lsada, Beruniy uni yanada rivojlantirgan va to’g’ri asoslagan. Beruniy tavsifi bo’yicha bolalarni quyidagi tarbiya usullari orqali komillikka erishtirish mumkin: Olimning fikricha axloqiylik komillikning eng muhim mezonidir. Lekin bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit-jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi. U «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida shunday yozadi: «Yaxshilik xislatlari: taqvodorlik, to’g’rilik, odillik, insof, kamtarlik, lutf, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, sahiylik, shirinsuhanlik, siyosat va boshqarish ishlarida bilimdonlik, tadbirkorlik. To’g’ri taxmin qila bilish va bulardan boshqa aqlga sig’maydigan, kishi bayon etib tugata olmaydigan (yaxshi) sifatlardan iboratdir» 1 . Yomon illatlarga esa hasadgo’ylik, baxillik, o’z manfaatini so’zlash, mansabparastlik kabilarni kiritadi. U insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshi va yomonga bo’ladi. Beruniyning pedagogik ijodida inson va uning baxt-saodati, ta’lim-tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo’lgan.
Farobiyning millati darhaqiqat turk bo’lib, Movarounnahrda Vasij qishlog’ida xijriy 257 (melodiy 873) yilda tug’ilgan, otasi armiya qo’mondoni bo’lgani aytiladi. Farobiy dastlab Marvda tahsil ko’rgan. Keyin Bog’dodga ketdi. Uning Falsafaga teran bir qiziqishi bor edi. Alloma Abu Mashr Mottabin YUnusdan mantiq darsini oladi. Ilm tahsilini qattiq sevganidan falsafiy madaniyatni orttirish uchun yana Bog’dodga qaytdi. YUnon faylasufi Arastu (Aristotel)ning asarlarini sinchiklab o’rgandi. Islom ilmlarini ham yaxshi bilar edi. Yaxshilik qilishni sevar edi. Xalifa Mutadir zamonida atrofiga ziyo tarata boshladi. Talay falsafiy asarlar yoza boshladi. Ba’zi asarlarni ham qulay anglashilsin deya sharh etdi. Bir asno SHom (Suriyaga) va Misrga ketdi. SHomga qaytdi. Xalaf (Aleppo) va SHom hududlarining sultoni Sayf ad-Davlat Farobiyga ko’p hurmat ko’rsatadi. Nihoyat Farobiy xijriy 339 (milodiy 930) yilda hayotdan ko’z yumdi. Undan juda ko’p asarlar meros qolgan. Turli ilm sohalarida zamonning eng mashhur olimi edi. Ayniqsa, falsafa, mantiq, psixologiya, musiqa, matematika va tib bilimlariga doir tadqiqotlari bilan keng shuhrat qozongan. Abu Nasr Al Farobiy qalamiga mansur asarlari 160 dan ortiqdir. Ular "Talxisu Navomisu Aflotun" (Aflotun qonuniyalarini mohiyati) "Nufuzli shahar aholisining maslavi", "Baxt saodatga erishuvchi risola" va hakozolardir. Al Farobiy o’zining ko’p qirrali ijodi bilan kelajak avlodni bilim va madaniyatga erishishida inson kamolotiga alohida e’tibor berdi. Farobiy insonning qadr-qimmatiga, uning aql zakovatining ijodiy va bunyodkorlik kuchiga yuksak baho beradi. Inson Farobiy uchun shunchaki biologik bir mavjudod emas, u o’z mohiyatiga ko’ra aql idroki tufayli hayvonot dunyosi chegaralaridan tashqariga chiqadi. Uning aql idroki mehnati bilan bir qatorda uni ijtimoiy jihatdan faol qilib qo’yadi. “Insonning hayoti stixiyali tarzda ketishi mumkin emas. Bu hayot ongli va aniq maqsadni ko’zlagan bo’lishi, faqat shaxsiy emas balki, ijtimoiy ahamiyatga ham molik bo’lishi lozim” deb ta’kidlaydi. Farobiy pedagogik qarashlarida insonning barcha axloqiy imkoniyatlari yaxshilik va yomonlik, foyda va zarar haqidagi mulohazalarni baxtga erishishdan iborat birdan bir maqsad mevasi deb biladi. Uning fikricha bir kishining baxti boshqalarning shaxsiy rohat farog’atiga erishishning zarur shartidir. Ijtimoiy va shaxsiy jihatlarning birligi orqaligina yalpi baxtga erishiladi. Farobiyning fikricha barcha axloqiy normalar va qoidalar, yaxshi yoki yaramas, ijobiy yoki salbiy, axloqiy xatti harakatlar, xullas insonning barcha harakatlari uning o’z baxtiga erishishiga qanday munosabatda bo’lishi bilan baholanadi. Abu Nasr Farobiyning sermahsul ijodiy faoliyati Abu Nasr Farobiy o’z davrining qator ilmlarini chuqur o’rganib, turli sohalarga oid ilmiy asarlar yozib qoldirgan. U o’z davrining birinchi faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi bo’lib nom qozondi. U «Aql haqidagi risola», «Falsafadan oldin nimani o’rganish kerak», «Substansiya haqida», «Falsafa manbalari», «Logikaga kirish», «Masalalar manbai» kabi risolalar yaratdi. Abu Nasr Farobiy birinchilardan bo’lib, o’z davri ilmlar klassifakasiyasini yaratgan va unga bag’ishlab qator risolalar yozdi. U o’z davrida musiqa masalalariga atab katta asar yozib, musiqa nazariyasining tafsilini berdi va SHarqda keng tarqalgan nay, nog’ora, chang, rubob kabi qator Musiqa asboblari ta’rifini yozib qoldirdi. Uning bu asari SHarq Musiqashunosligi tarixida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. U o’z davrining qomusiy olimi bo’lib, riyoziyot, tibbiyot, arab grammatikasi, alximiya, falakkiyot, mantiqqa oid asarlar muallifidir. Lekin Farobiy avvalambor mashhur faylasuf – falsafaning eng muhim masalalari bo’yicha qator asarlarning muallifi sifatida shuhrat qozondi. U SHarqda qadim Yunon falsafasi ayniqsa, qadimgi dunyoning qomusiy olimi Aristotelning asarlarini o’rganish, ularga sharhlar yozish, g’oyalarini targ’ib etish va yanada rivojlantirishga ulkan hissa qo’shdi. Aristotel «Birinchi muallim» deb nom olgan bo’lsa, butun SHarqda Farobiy «Ikkinchi muallim» unvoniga sazovor bo’ldi. U Aristotelning barcha falsafiy asarlariga yana qadimgi YUnon olimlari Platon, Galen, Evklid, Parfariy, Sokrat kabilarning risolalariga sharhlar yaratdi. Farobiy o’z davrida ijtimoiy-siyosiy masalalar bo’yicha birinchi bo’lib yirik asarlar yaratgan mutafakkirdir. U ijtimoiy hayotning turli masalalari, ayniqsa, davlat tuzilishi va uni boshqarish, turli ijtimioiy nizolarning oldini olish kabi hamda kamolotga erishgan ijtimoiy jamoani yaratish kabi ijtimoiy masalalarni olg’a surdi. Etuk jamoani vujudga keltirish komil insonni yaratish muammosini hal etish bilan bog’liq ekanligini birinchi bor O’rta asr sharoitida Farobiy olg’a surdi. «Uning ideal shahar aholilarining raylari», «Ideal jamoa haqida», «Baxtsaodatga erishuv to’g’risida» kabi mashhur asarlari shu masalalarga bag’ishlangandir. U olamning turli-tumanligi, tabiatning nihoyatda boyligini e’tirof etib, ular asosida 4 element: er, suv, olov, havo mavjudligini ta’kidlaydi, shu bilan birga olamning ibtidosi, boshlanishi boshlang’ich yaratguvchi kuchdan nurlanish yordamida pog’onama-pog’ona vujudga kelganligini ta’kidlaydi. Ba’zi manbalarda Farobiy etmishdan ortiq tilni bilganligi ta’kindalanadi. Abu Nasr Farobiyning axloq-odobga oid qarashlarida pedagogik g‘oyalarining qo‘yilishi SHu o’rinda Abu Nasr Farobiyning axloqli kishi to’g’risidagi fikrini keltirishni joiz topdik. U «o’n ikki tug’ma xislatni» birlashtirgan kishigina axloqli bo’la oladi, deb ta’kidlaydi. Ular: - birinchidan, bunday odamning barcha organlari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo’lishi kerakki, bu organlari bilan bajarmoqchi bo’lgan barcha ishlarini osonlik bilan amalga oshira olsin; - ikkinchidan, barcha masalani, muhokama va mulohazani tezda va to’g’ri tushuna oladigan, uning ma’nosini anglay oladigan, so’zlovchining maqsadi va aytilgan fikrining chinligini (haqqoniyligini) tezda payqay olsin; - uchinchidan, xotirasi juda baquvvat bo’lsin, ko’rgan-eshitgan, sezgan narsalarining birortasini xotiradan chiqarmay, yodida saqlab qoladigan bo’lsin; - to‘rtinchidan, zehni shu darajada tez va o’tkir bo’lsinki, biror narsaning alomatini sezishi bilan bu alomat nimani bildirishini tezda bilib olsin; - beshinchidan, so’zlari aniq bo’lsin, fikrini va aytmoqchi bo’lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta olsin; - oltinchidan, bilish va o’qishga muhabbati bo’lsin, o’rganmoqchi bo’lgan bilimini charchashni sezmasdan osonlik bilan o’zlashtira olsin; - ettinchidan, ovqatlanishda, ichimlik iste’mol qilishda ochko’z bo’lmasin, tabiati qimor o’yinlarini o’ynashdan uzoq bo’lsin va ular keltiradigan xursandchilikdan jirkanadigan bo’lsin; - sakkizinchidan, haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini sevadigan bo’lsin, yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan qaraydigan bo’lsin; - to‘qqizinchidan, ruhi g’ururli va o’z vijdonini qadrlaydigan bo’lsin, uning ruhi o’z tabiati bilan past ishlardan yuqori va olijanob ishlarga intiladigan bo’lsin; - o‘ninchidan, dirham, dinor va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan qarasin; - o‘n birinchidan, o’z tabiati bilan adolatni sevadigan va adolat uchun kurashuvchilarga hurmat bilan, adolasizlikka, jabr-zulm o’tkazuvchilarga nafrat bilan qaraydigan bo’lsin, go’zal va yaxshi hisoblangan narsalarni barchaga taqdim etgan holda, odamlarni adolatga targ’ib etadigan holda adolasizlik natijalarini yo’qotadigan, ularga yo’l qo’ymaydigan bo’lsin; - o‘n ikkinchidan, adolatli bo’lsin, ammo qaysar bo’lmasin, adolat oldida, adolasizlik, pastkashlik oldida qat’iy so’zlik bo’lsin, o’zi zarur deb bilgan narsasini amalga oshirishda qat’iylik ko’rsasin, qo’rqmas, jasur bo’lsin, qo’rqish va ojizlikni bilmasin. Farobiy inson uchun xos bo’lgan bu o’n ikki xislatni o’z asarida ilmiy-falsafiy jihatdan asoslab beradi. Bu asar yoshlarimizning axloqiy tarbiyasida, ayniqsa o’zligini anglashda bebaho manba bo’lib hisoblanadi. Abu Nasr Farobiy asarlarining tarbiyaviy ahamiyati Abu Nasr Farobiy ta’lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida», «Ixso al-ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlar o’z ifodasini topgan. Farobiy o’z ishlarida ta’lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo’lsa ham, ammo har birining insonni kamolga etkazishda o’z o’rni va xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi. Farobiy «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida» asarida bilimlarni o’rganish tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o’rgangan, tabiiy ilmlarni tabiiy jismlar tuzilishini shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng, umuman, jonli tabiat – o’simlik va hayvonlar haqidagi ilm o’rganiladi, deydi. Farobiy inson kamolotga yolg’iz o’zi erisha olmaydi, u boshqalar bilan aloqada bo’lish, ularning ko’maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo’ladi, deb hisoblaydi. Bunga Farobiy ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish orqali erishish mumkin, deydi. CHunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolga etkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to’g’ri bilib oladi va hayotda to’g’ri yo’l tutadi, boshqalar bilan to’g’ri munosabatda bo’ladi, jamiyat tartibqoidalariga rioya qiladi. Farobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan etuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Insonning axloqiy xislatlarini shakllantirish asosan tarbiya va tarbiyachining, bilimdon muallimning vazifasidir. Pedagogika fani taraqqiyotida Abu Nasr Farobiyning tutgan o‘rni Abu Nasr Farobiy ilg’or pedagogik qarashlari ilk o’rta asr madaniyatining yuksalgan davridagi bu sohadagi yuqori g’oyalarni o’zida mujassam qila oladi. Farobiy falsafasi, jumladan, uning pedagogik g’oyalari, xususan ijtimoiy pedagogikasi SHarq va G’arbning so’nggi mutafakkir olimlariga – Ibn Sino, Beruniy, Miskaviyx, ibn Rushd, ibn Xoldun, Rodjer Bekon, David, Didakta, Spinoza kabilarga katta ta’sir ko’rsatdi. Farobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim – degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya – nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni o’rgatishdir, deydi olim. Abu Nasr Farobiy yana aytadiki, «Ta’lim – degan so’z xalqlar va shaharliklar o’rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o’rtasidagi tug’ma fazilat va amaliy kasb-hunar fazalatlarini birlashtirish degan so’zdir. Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo’lgan ish-harakat, kasb-hunarga berilgan bo’lishi, o’rganishidir», - deydi. Farobiyning ta’lim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug’ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulqodob fazilatlarini birlashtiradi, ta’lim so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, deydi. Har ikkalasi birlashsa, etuklik namoyon bo’ladi, ammo bu etuklik bilim va amaliy ko’nikmalarni qay darajada o’rganganligiga qarab paydo bo’ladi, deb ko’rsatadi. Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa, tarbiyada ma’naviyaxloqiy qoidalar, odob me’yorlari o’rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta’lim-tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi. Farobiy ta’lim-tarbiya ishlarini ikki yo’l bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. Amaliy fazilatlar va amaliy san’at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga odatlanish masalasiga kelganda, bu odat ikki yo’l bilan hosil qilinadi: bulardan birinchisi - qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so’zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi. Ikkinchi yo‘l (yoki usul) – majbur etish yo’li. Bu usul gapga kirmovchi qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo’llaniladi. CHunki ular o’z istaklaricha, so’z bilan g’ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi nazariy nazariy bilimlarni o’rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo’ladi. Kasb-hunarlarni va juz’iy san’atlarni egallashga intilish bo’lmasa, bunday odamlarni majbur etmaslik kerak. CHunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad – ularni fazilat egasi qilish va san’at ahillariga aylantirishdir. Demak, Farobiy ta’lim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga etkazish maqsadini ko’zlaydi.
Abu Ali ibn Sino hayoti va ijodiy faoliyati. SHarqda «SHayx ar-Rais» nomi bilan mashhur bo’lgan allomalardan biri, o’rta asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980-1037)dir. U qomusiy olim sifatida matematika, astronomiya, fizika, kimyo, filologiya, mantiq, ta’lim-tarbiya sohalarida ijod etib, dunyoga mashhur yirik asarlarni meros qilib qoldirdi. Abu Ali ibn Sino Buxoro yaqinadagi Afshona qishlog’ida tug’ildi. Keyinroq uning otasi Buxoroga ko’chib o’tdi. Abu Ali ibn Sino o’zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug’ullana boshladi. U ayniqsa til ilmini chuqur egallab oldi, bu sohada unga Buxoroda Abu Mansur Qamariy ta’lim berdi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishdi. X asr boshlariga kelib, ibn Sino Xorazmga –Urganchga ko’chib o’tdi. Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug’ullana boshlaydi. Xorazmda o’zining yirik asarlari «Tib qonunlari», «Ash-SHifo» kitoblari ustida ish olib bordi. Ibn Sino 450 dan ortiq ilmiy asarlar yaratgan. Jumladan: «Al-Qonun», «Xayy ibn YAqzon», «Risolat at-tayr», «Risolat fi-ishq» («Ishq haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi mohiyat as-salot» («Nomozning mohiyati haqida risola»), «Risolat fi-daf al-gam min al mivt» («O’limdan keladigan g’amni daf qilish haqida risola»), «Risolat alkadr», «An-Najot», «Ash SHifo», «Donishnoma», «Kitob ash-ishorat» va at tanbixot» va boshqalar. Ibn Sino o’zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog’liq holda ifodalagan, maxsus risolalarda talqin etib, fanlarni tasniflaydi. Yirik falsafiy asari «Kitob-ush-shifo»da quyidagicha tasnifni uchratishimiz mumkin: Kitobning tabiiy fanlar qismi 8 bobdan iborat bo’lib, bunda falsafaning asosiy qismi bo’lgan tabiatdagi hodisalarni, ya’ni osmon va olam, borliq va buzilish, ta’sir va ta’sirlanish, jon haqida, o’simliklar, hayvonlar to’g’risidagi ilmiy fikrlar asoslab berilgan. 2. Abu Ali ibn Sinoning axloq-odobga oid qarashlari Abu Ali ibn Sino insonning kamolga etishida uning axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. U axloqlilikning asosini yaxshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta’riflaydi. Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o’zi esa mohiyat e’tibori bilan yaxshilikdir. Yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit, tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi. Yaxshi xulqqa ham odat tufayli erishiladi. Ichki quvvatlarning ta’sirlari va ta’sirlanishlari takrorlanaversa, ular uchun kuchli bir malaka hosil bo’ladi. Axloq ham shunday vujudga keladi. Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta’rif beradi. Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, donolik, jasurlik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi-muhabbat, mo’tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, initilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi. Qanoat va mo’tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik, ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi. Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini ta’magirlikdan tiysa, mo’tadillikka rioya esa, o’zida hirsning namoyon bo’lishini engadi, inson yomon illatlarni engishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi. Ibn Sino har bir axloqiy xislatlarning ta’rifini beradi: mo‘tadillik – tan uchun zaruriy oziq va xulq me’yorlariga to’g’ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik; saxiylik – yordamga muhtoj kishilarga ko’maklashuvchi insoniy quvvat; g‘azab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson o’z boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat; aqllilik – biror ishni bajarishda shoma-shosharlikdan saqlovchi quvvat; ziyraklik – narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat; achinish – kishilar baxsizlik, azob-uqubatga duchor bo’lganda, ular bilan xushmuomalada bo’luvchi insoniy quvvat; kamtarlik – xudbin ishlar bilan shug’ullanishdan to’xtatuvchi kuch. Ibn Sino insonning kamolga etishida to’sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqasizlik, takabburlik, naftarni ko’rsatib o’tadi. Johillikni – ilmga, nodonlikni – zehni o’tkirlikka, shafqasizlik, takabburlikni adolatga, naftarni – sevgi-muhabbatga qaramaqarshi illat sifatida ta’riflaydi. Abu Ali ibn Sino bola tarbiyasi haqida Abu Ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni egallashga da’vat etadi. CHunki ilm fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga etkazishi kerak. Bilimsiz kishilar johil bo’ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni etuk bo’lmagan kishilar qatoriga qo’shadi. Tavsiya qilgan ta’lim va tarbiya tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: Ibn Sino bilim olishga, bolalarni maktabda o’qitish va tarbiyalashga katta ahamiyat berib, «Tadbir ul manozil» asarining maxsus bo’limini shu masalaga bag’ishlaydi. U ta’limda quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta’kidlaydi: - bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo’ymaslik; - ta’limda engildan og’irga borish orqali bilim berish; - olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo’lishi; - o’qitishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga e’tibor berish; - bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini inobatga olish; - o’qitishni jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borish. Bu talablar hozirgi davr ta’lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir. Talabaga bilim berish o’qituvchining mas’uliyatli burchidir. SHunga ko’ra ibn Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan shunday yo’l-yo’riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat: 1. Bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish; 2. Berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor berish; 3. Ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish; 4. Talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi; 5. Fanga qiziqtira olish; 6. Berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajrata bera olish; 7. Bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish; 8. Har bir so’zni bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga etkazish zarur , deydi olim. Ibn Sino insonning kamolga etishida uning axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Ibn Sino insonning kamolga etishida to’sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqasizlik, takabburlik, nafratni ko’rsatib o’tadi. Johillikni –ilmga, nodonlikni –zehni o’tkirlikka, shafqasizlik, takabburlikni adolatga, nafratnisevgi-muhammatga qarama-qarshi illat sifatida ta’riflaydi. Ibn Sino yuksak axloqiy hislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. CHunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do’stona yashashga intiladi. Ibn Sinoning yoshlarni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalash haqidagi fikrlaridan hozirgi ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish albatta ijodiy natija beradi. Abu Ali ibn Sino asarlarida do‘stlik va sadoqat g‘oyalarining targ‘ib etilishi Abu Ali ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. CHunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do’stona yashashga intiladi. Modomiki, inson aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qo’shnichilik qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, o’zining ehtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish mahsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o’zgalar bilan birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik hissi, boshqalarga nisbatan sevgi-muhabbat va umumiy axloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi. U insonda yaxshi xulqning shakllanishida xushxulq, ilmli do’st muhim rol o’ynaydi, deydi. Olim do’stlikni shunday ta’riflaydi: - har qanday qiyinchiliklarga qaramay o’z do’stini xavf-xatarda yolg’iz qoldirmaydigan do’stlik; - manfaatlari o’xshash va g’oyaviy yaqin do’stlik; - o’z shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do’stlik. Ibn Sino birinchi va ikkinchi xil do’stlikni haqiqiy do’stlik, deb e’tirof etadi. Olim haqiqiy do’stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo’lishi mumkinligini aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy, ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko’rinishiga qarab emas, u tabiiy zarurat sifatida namoyon bo’ladi, lekin inson o’z tuyg’ularini boshqara olishi, aql va farosat bilan haqiqiy sevgini hirs tuyg’usidan, ehtiros kuchidan ajrata bilishi zarur deydi. shundagina inson haqiqiy kamolotga erisha oladi. CHunki haqiqiy sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko’rsatadi. 5. Abu Ali ibn Sinoning ma’rifatparvarlik qarashlari Abu Ali ibn Sino inson kamolotida aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyaning o’zaro aloqada amalga oshirishning ilmiy ta’limotini, usullarini yaratib, ta’lim-tarbiya sohasida o’z o’rniga ega bo’ldi. Uning fikricha, kishi aqliy va jismoniy jihatdan qanchalik etuk bo’lmasin, agar undagi bilim va kuch axloq me’yorlariga mos tushmasa, bunday kishi jamiyatning haqiqiy a’zosi hisoblana olmaydi. O’zi uchungina yashamasdan xalq uchun, umum manfaati uchun yashashga intiluvchi kishilarni ibn Sino yaxshi axloqli insonlar deb hisoblaydi Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlirni o’rganish natijasida amalga oshsa, axloqiy tarbiya ko’proq yaxshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish, suhbat orqali amalga oshadi, deb ta’lim beradi. Inson hissiy va ma’naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat asta-sekin inson fe’l-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o’rab olgan tashqi muhit, odamlar alohida muhim rol o’ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof dunyoni bilishigagina emas, balki uning xulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham ta’sir etadi. SHuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor bo’lish kerakligini, bola yomon odatlarga o’rganmasligi uchun, uni yomon odatlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila, oilaviy tarbiya masalalariga keng o’rin berilgan. CHunki inson avvalo oilada kamolga etadi. Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila munosabatlariga to’xtalar ekan, ayniqsa, ota-onalarning oilada mehnasevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o’rgatish borasida muhim fikrlar bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini ulug’laydi va qimorboz, sudxo’r kabilarni qoralaydi. U mehnasiz hayot kechirish insonga ham jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to’g’ri talqin etadi. Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham axloqiy-estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga etishining asosiy mezoni sifatida talqin etiladi. Ibn Sino insonni ulug’lovchi olim sifatida uning har tomonlama rivojlanishiga ishongan holda avvalo bilimlarga ega bo’lishi va bu bilimlarni egallash vositasida aqliy tarbiyani amalga oshirishga oid qarashlari diqqatga sazovordir. Ibn Sinoning axloq bobidagi qarashlarida esa sof insoniy xislatlar, munosabatlar, odob-axloq qoidalari me’yorlari o’z ifodasini topgan. Olimning buyuk xizmatlaridan biri shundaki, u insonning mehnati, qobiliyati, aqlzakovatini ulug’laydi, undagi qudratga ishondi, inson tafakkurining tantana qilishi kerakligini tinmay targ’ib qildi. Ibn Sinoning inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning ahamiyatiga oid qarashlarini ijtimoiyfalsafiy fikrlar tarkibidagina emas, balki mustaqil risolalarida axloqiy masalalarni chuqur ilmiyamaliy jihatdan ifodalangan, ilm-fan sohasida tarbiyashunos olim sifatida ham tadqiq etish, o’rganish navbatdagi vazifalardan hisoblanadi.