3-мавзу. Табиий углеводородли газларнинг пайдо бўлиши тўғрисида гипотезалар. Режа

Rus tejamkorligi. Biroq, XX asrga qadar, Rossiyada tabiiy gaz neft qazib olishning qo'shimcha mahsuloti bo'lib, qo'shma gaz deb atalgan. Gaz yoki gaz kondensat konlarining kontseptsiyalari ham mavjud emas. Ular tasodifan, masalan, artezian quduqlarini burg'ilashda topilgan. Biroq, bunday quduqni burg'ilash paytida Saratovning tajribali savdogari suv o'rniga olovni ko'rib, ushbu joyda shisha va g'isht zavodini qurgan. Sanoatchilar asta-sekin tabiiy gaz juda foydali bo'lishi mumkinligini anglay boshladilar. Narxi tabiiy gazevropa Ittifoqi mamlakatlari uchun qayta ko'rib chiqilmoqda. 2016 yilda 1000 kubometr yoqilg'i uchun ular 167 dollar so'ragan. 2017 yilda, Gazprom rahbarining fevral oyidagi bayonotiga ko'ra, 180 ga yaqin shartli birlik talab qilinadi. Shu bilan birga, Rossiya korporatsiyasining Evropa bozoridagi ulushi o'sib bormoqda. O'tgan yili bu ko'rsatkich 31 foizni tashkil etgan bo'lsa, bu yil u allaqachon 34 foizga teng. Xususan, xorijiy mamlakatlarga etkazib berish 12,5% ga ko'paydi. Umuman olganda, talab ham, istiqbol ham bor. Raqobatchilarning etishmasligi bizga narxlarni oshirishga imkon beradi va Evropani ustuvor bozorga aylantiradi. Gazga bo'lgan talab ko'lami nafaqat G'arbda, balki gaz quvurlarining o'zlarida ham mavjud. Masalan, Federatsiyada ularning umumiy uzunligi 20 ekvatorga teng. Bundan tashqari, bu etarli emas. Ular yangi tarmoqlarni qurishni rejalashtirishmoqda. Shunday qilib, istiqbolli yoqilg'i haqida gapirishga arziydi. Eslatib o'tamiz, gaz yoqilg'ining eng xavfsiz turlaridan biridir. O'lik tirik organizmlar dengiz tubiga cho'kib ketdilar va oksidlanish natijasida ham (dengiz tubida havo va kislorod deyarli yo'q) yoki uning ta'siri ostida parchalana olmaydigan sharoitga tushib qoldilar. Natijada bu organizmlar cho'kindi cho'kindilarini hosil qildilar. Geologik harakatlar ta'sirida ushbu cho'kindi qatlamlari yanada chuqurroq cho'kib, er osti suvlariga kirib bordi. Millionlab yillar davomida yog'ingarchilik yuqori bosim va harorat ta'siriga uchradi. Ushbu ta'sir natijasida ushbu konlarda bir jarayon sodir bo'ldi, unda tarkibidagi uglerod uglevodorod deb nomlangan birikmalarga o'tdi. Yuqori molekulyar og'irlikdagi uglevodorodlar (katta molekulalar bilan) suyuq moddalardir. Ulardan neft hosil bo'lgan. Ammo past molekulyar og'irlikdagi uglevodorodlar gazlardir. Tabiiy gaz ikkinchisidan hosil bo'ladi. Faqatgina gaz ishlab chiqarish yuqori harorat va bosimni talab qiladi. Shuning uchun neft konlarida doimo tabiiy gaz mavjud. Vaqt o'tishi bilan neft va gaz konlari juda katta chuqurlikka tushdi. Million yillar davomida cho'kindi jinslar ularni to'sib qo'ydi. Tabiiy gaz bir hil bo'lmagan modda emas, balki gazlarning aralashmasidir. Ushbu aralashmaning asosiy qismi, taxminan 98%, bu metan gazidir. Metandan tashqari tabiiy gaz tarkibiga etan, propan, butan va uglevodorod bo'lmagan ba'zi elementlar kiradi - vodorod, azot, karbonat angidrid, vodorod sulfidi. Tabiiy gaz qayerda joylashgan Tabiiy gaz er osti suvlarida 1000 m chuqurlikda va chuqurroq joylashgan. U erda u mikroskopik bo'shliqlarni - yoriqlar bilan bir-biriga bog'langan teshiklarni to'ldiradi. Ushbu yoriqlar orqali erdagi gaz yuqori bosimli g'ovaklardan past g'ovaklarga o'tishi mumkin. Shuningdek, gaz neft koni ustidan gaz qopqog'i shaklida joylashgan bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, u erigan holatda bo'lishi mumkin - moy yoki suvda. Toza tabiiy gaz rangsiz va hidsiz. Gaz ishlab chiqarish va transport Gaz erdan quduqlar orqali chiqariladi. Bosim chuqurlikda katta bo'lgani sababli, gaz quduqdan quvur orqali chiqib ketadi. Tashish va saqlashni osonlashtirish uchun tabiiy gaz yuqori haroratda past haroratlarga ta'sir qilish orqali suyultiriladi. Metan va etan suyuq holatda bo'lolmaydi, shuning uchun gaz ajralib chiqadi. Natijada, faqat propan va og'irroq uglevodorodlarning aralashmasi silindrlarda tashiladi.
Gazlar (frans. gaz) — modda holatlaridan biri. Har bir modda temperatura va bosim oʻzgarishiga qarab qattiq, suyuq va gaz holatda boʻladi. Masalan, suv qattiq (muz), suyuq (suv) yoki gaz (bugʻ) holatda boʻlishi mumkin. G. molekulalari siqiluvchan, harakatchan, zichligi juda kichik, birbiri bilan tez aralashadi. G. tashqi taʼsir boʻlmaganda idish hajmining hammasini egallaydi. G. molekulalari orasidagi tortishish kuchi qattiq va suyuq jism molekulalarinikidan ancha kichikdir. Normal sharoit (273, 15K temperatura va 101 105 Pa bosim)da G. zichligi suyukliklar zichligiga nisbatan 1000 baravar kam yoki gaz molekulalari orasidagi masofa suyuqliklarnikiga nisbatan 10 baravar katta boʻladi. Shunday boʻlsa ham normal sharoitda 1 sm3 gazda 310" dona molekula bor. G. uchta kattalik: bosim (r), hajm (V) va temperatura (T) bilan ifodalanadi. Bu kattaliklar maʼlum boʻlsa, gaz holatini aniqlash mumkin. r, V va T kattaliklarning oʻzgarishi bir-biriga bogʻliq. Holatining oʻzgarishiga qarab, G. har xil xususiyatli boʻladi. Mas, kuchli siqilgan gazning fizik xususiyatlari normal bosimdagi gaznikidan farq qiladi. Normal bosim va temperaturadagi G. holati Klapeyron tenglamasi ifodalanadi Bu tenglamada molekulalarning oʻzaro taʼsir kuchi va xususiy hajmi hisobga olinmagan, shuning uchun bu qonunga boʻysunuvchan G. ideal G. deyiladi. Tabiatda ideal G. yoʻq, lekin normal sharoitdagi va yana ham yuqori temperatura va past bosimdagi G.ga Klapeyron tenglamasini tatbiq qilish mumkin. Bosim juda yuqori va temperatura juda past boʻlgan sharoitda Van-der-Vaals tenglamasi R + -jkW ʻ b) = f RT tatbiq qilinadi. Bunda Pi = -^g — molekulalarning oʻzaro taʼsiridan paydo boʻlgan ichki bosim, — molekulalarning xususiy hajmi; a — berilgan G. uchun oʻzgarmas kattalik. Van-der-Vaals tenglamasiga boʻysunuvchi G. real G. deyiladi. Normal sharoitda G.da issiqlik oʻtkazuvchanlik, diffuziya hodisalari va boshqa ichki hodisalar kuzatiladi. Bu hodisalar molekulalarning doimo tartibsiz harakati va bir-biri bilan toʻqnashuvi natijasidir Normal sharoitda G. oʻzidan elektr toki oʻtkazmaydi, lekin bosim va temperaturaning oʻzgarishi bilan G.ning bu xususiyati oʻzgaradi. Har qaysi real gaz oʻziga xos kritik temperatura (Tk) gacha sovitilganda suyuqlikka aylanadi. Mas, suv uchun Tk=374,2°K, shunda suv bugʻ holatida, kislorod uchun TK=91,14°K, shunda u gaz holatida boʻladi va h.k.
Gazning barcha turlari moddiy dunyoning ham energetik boshqaruvchisidir, chunki kislorod-azot G. aralashmasi yoqilgʻilarni (ichki energiyasi moʻl moddalar majmuasi) turli sohalarda yoki umuman tabiatda yonishi (vulkanlar harakati, katta oʻrmon hududlarining oʻt olishi va boshqalar) maʼlum darajada planetamizning hozirgi energetik holatini ham boshqarib turadi. G.ning noyob oksidlanish va oksidlash, yoqish va yondirish, portlash va portlatish xossalaridan hayotimizda, xalq xoʻjaligida, texnikada va ulkan hajmdagi loyihalarni amalga oshirishda foydalaniladi. G. chiroklari, lampalari, alangalatkichlari, oʻchoqlari, kavsharlagichlari, yoritkichlari, turbinalari, isitkichlari, dvigatellari, kondensatorlar, sovitgichlar, ochgichlar, turbinali elektr stansiyalar, turbinali avtomobillar, lokomativ turbovozlari, lazerlari va boshqa taraqqiyotning asosiy mohiyatini belgilaydi. Bunda yuqorida keltirilgan aynan G.dan tashqari neftni qayta ishlash, yoʻlakay, tabiiy yonuvchan (metan, etan, propan, butan) G.dan amalda keng foydalaniladi Neftni qayta ishlash G.i neftning termokrekingi yoki haydash mahsulotlarining katalitik krekingi, pirolizi hamda katalitik gidrogenlashdan hosil boʻladi. Neftning tezlik krekingidan hosil boʻladigan G. tarkibi aynan olingan neft turiga, chuqur kimyoviy qayta ishlanganda esa jarayonlar olib borish usullari va sharoitlariga bogʻliq boʻladi Neftni chuqur kimyoviy qayta ishlash jarayonida G. tarkibida toʻyinmagan G. ham hosil boʻladi. Bu G. sanoatda organik va neft-kimyoviy sintezlarda yarim mahsulot yoki monomerlar sifatida koʻp qoʻllaniladi. Respublikamizda Koʻkdumaloq "neft-gazokondensat-gaz" konida yoʻlakay G.dan foydalanish tajribadan oʻtmoqda. Bu G. tarkibida metan — 89%, etan — 0,3%, propan — 0,2%, butanlar — 0,6%, G. kondensati — 6—7% va boshqa G. (N2, CO2, H2S) - 1,2% boʻladi. G. sanoatda keng ishlatiladi.