3-mavzu. Talab va taklifning tahlili asoslari

2. Talab va taklifning uzgarishi

Talab va taklif chiziklari, rakobatlashgan ishlab chikaruvchilarga berilgan narxlarda kancha mikdorda maxsulot sotishi mumkinligini va iste’molchilarga esa berilgan narxlarda kancha mikdorda maxsulot sotib olishini kursatib beradi. Ammo shuni xam unutmaslik kerakki, talab bilan taklif narxdan tashkari boshka sharoitlarga xam boglikdir. Masalan, ishlab chikaruvchining kancha mikdorda maxsulot sotishi uning narxidan tashkari ishlab chikarish xarajatlariga (ish xaki, xom ashyo narxi) xam boglikdir. Tovarga bulgan talab esa iste’molchining byudjetiga (daromadiga) va boshka omillarga boglikdir. SHu sababli biz talab va taklif egri chiziklarining, ish xaki stavkasi, kapital xarajatlar va daromadlar uzgarganda kanday uzgarishini karab chikamiz (3-rasm).

Taklif chizigi dan boshlaymiz. 3-rasmdan kurinib turibdiki? narx bulganda, ishlab chikariladigan va sotiladigan maxsulot mikdori ga teng. Endi faraz kilaylik, xom ashyo narxi kamaydi, demak, bir birlik maxsulot xarajati kamayadi. Bu taklifga kanday ta’sir kilishi mumkin?





3-rasm. Taklif egri chiziklari.
Xom ashyo narxining kamayishi, maxsulotga bulgan xarajatning kamayishiga olib keladi, xarajatning kamayishi esa, ishlab chikarish samarasini oshiradi va kuprok foyda olishga olib keladi. Bu uz navbatida ishlab chikarishni rivojlantirishni ragbatlantiradi va ilgari rentabel bulmagan firmalar uchun bozorga uz tovarlari bilan kirib kelishga imkoniyat yaratadi. Demak, agar bozorda tovar narxi uzgarmasa, ya’ni saklanib kolsa, ilgaridagiga nisbatan, bozordagi maxsulot taklifi oshadi, natijada taklif egri chizigi unga siljiydi. narxga birlik emas maxsulot mikdori tugri keladi. Maxsulot ishlab chikarishning oshishi, bu erda narxga boglik emas, shu sababli taklif egri chizigi butunlay unuga, ga siljiydi (3-rasm). Taklif egri chizigining bunday uzgarishiga, ya’ni narxga boglik bulmagan xoldagi uzgarishiga taklif uzgarishi deyiladi. Uzgarmas taklif egri chizigidagi biror nuktadan pastga yoki yukoriga karab xarakat kilishga taklif mikdorining uzgarishi deyiladi.
Xom ashyo narxi pasayishining taklif egri chizigiga boshkacha ta’sirini, ishlab chikarilgan maxsulot mikdori uzgarmaganda kuzatish mumkin. Xakikatdan xam, uzgarmaganda, uni ishlab ishlab chikarish uchun ketgan xarajat kamayadi (xom ashyo narxi pasaygani uchun), demak, tovar narxi xam kamayadi, ya’ni uning narxi dan ga uzgaradi. Bu uzgarish ishlab chikarilgan tovar mikdoriga boglik emas. Natijada, taklif egri chizigi unuga siljiydi. Umuman olganda, xom ashyo narxi uzgarishining taklif chizigiga ta’sirini urganishda, yukorida keltirilgan ikki xol xam xususiy xollardan bulib, enu chetki xolatlarni anglatadi. Xakikatda esa, xom ashyo xarajatlari kamayganda narx xam, tovar mikdori xam uzgarishi mumkin. Bu uzgarishlar yangi taklif egri chizigining talab chizigi bilan muvozanatga kelishi bilan boglikdir (4-rasm).