3. Nutq tovushlarining uch jihati: Nutq a'zolari va ularning vazifasi: Fonetika haqida tushuncha Fonetika grekcha phone «tovush», tika «ta'limot»

Nutq a'zolari va ularning vazifasi
Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etuvchi a'zolar nutq a'zolari deyiladi. Nutq a'zolarining jami nutq apparati deb ataladi. Nutq apparati quyidagi qismlarga boiinadi:
1.Nafas yoii (bunga o'pka, bir juft bronxlar va nafas yo'li yoki traxeya kiradi). Nafas yoii tovush hosil qilish uchun havo manbai sanaladi, ya'ni o'zidan yuqoridagi nutq a'zolariga havo yetkazib beradi.
2.Bo'g'iz bo'shlig'i (bunga halqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog'aylar hamda ovoz (un) paychalari kiradi). Uning vazifasi ovoz (un) manbaidir. Chunki bo'g'izda ko'ndalang joylashgan elastik, yupqa un paychalari mavjud boiib, so'zlash paytida o'pkadan chiqayotgan havoning kuchi bilan titraydi va ovoz hosil qiladi. Unlilar, sonor va jarangli undoshlardagi ovoz ana shu un paychalarining bo'g'iz bo'shlig'i va tebranishi natijasidir.
3.Og'iz bo'shlig'i (bunga til, tanglay, kichik til, tishlar va lablar kiradi). U shovqin manbaidir. Chunki bo'g'iz orqali o'tgan havo oqimi til, tanglay
- yoki ikki labning to'siqligiga duch kelib, shovqin boiadi.
Og'iz bo'shlig'i pastki jag'ning harakati bilan keng va tor holatga o'tib turadi. Og'iz bo'shlig'idagi a'zolarning turlicha harakati xilma-xil tovushlaming shakllanishiga yordam beradi.
Og'iz bo'shlig'i shovqin paydo qiladigan a'zo boiish bilan birga ayni vaqtda tovush kuchaytirgich (rezanator) vazifasini bajaradi.
4.Burun bo'shlig'i. Tovushlarni hosil qilishda bo'yoqdorlik,iohangdorlik vazifasini bajaradi va tovushlaming talaffiizida alohida o'rin tutadi. (m, n, ng).
Nutq tovushlarini hosil qilishda hamma nutq a'zolari ham bir xilda ishtirok etmaydi. Shunga ko'ra ular ikki turga boiinadi: 1) faol a'zolar, 2) nofaol a'zolar.
Nutq tovushlarini hosil qilishda nisbatan ko'proq ishtirok etadigan nutq a'zolari faol a'zolar deyiladi. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, tovush paychalari faol a'zolar hisoblanadi.
iovusn h«sii qilishda kam qatnashadigan nutq a'zolari nofaoi a'zolar deyiladi. Bunga tish, qattiq tanglay, burun bo'shlig'i kiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ne'matov N., Bozorov O. Til va nutq. T.: 1993, 28.
2. Shoabdurahmonov Sh., O'zbek adabiy tili va o'zbek xalq shevalari. T.: 1962.
3. Hozirgi o'zbek adabiy tili. 1 torn. T.: 1966,1-12
4. Azizov O. Tilshunoslikka kirish T.: 1963.
5. Mirzayev M., Usmonov S., Rasulov R., O'zbek tili, T.: 1979, 1-2
6. Ne'matov N., Rasulov R. O'zbek tili sistem leksikologiya asoslari. T.: 1996.
7. Hozirgi o'zbek adabiy tili. 1 qism, T.: 1980, 1-31.
8. Shodmonov E., Nafasov T., Hozirgi o'zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T.: 1986.
9. Mirzayev M, Eshonqulov R. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Mashqlar to'plami. Toshkent, «0'qituvchi», 1998.
10. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. «Hozirgi o'zbek adabiy tili». Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2001 yil 10-19 betlar.
11. M.Mirzayev, S. Usmonov, I.Rasulov. O'zbek tili. «0'qituvchi», Toshkent-1978. 7-16 betlar.
12. M.Mirzayev, Yu.Eshonqulov. Hozirgi o'zbek tili. Mashqlar to'plami. Toshkent, «O'qituvchi», 1984 yil 6-8 betlar.
13. E.Qilichev. Hozirgi o'zbek adabiy tili. (ma'ruza matnlari) Buxoro-2001 yil 6-9 betlar.
14. Abduazizov A. O’zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi.-T.: “O‘qituvchi”, 1992.
15. Abdullayev Yo’ldosh. Hamrohim.- T.: “O‘qituvchi”, 1996.