3-tema. Dawıssız sesler hám olardıń jazılıwı
Joba:
Dawıssız seslerdiń dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray túleri.
Dawıssız seslerdiń jasalıw ornına qaray túrleri.
3. Dawıssız seslerdiń jasalıw usılına qaray túrleri.
Tayanısh sózler – ses, fonema, fonetika, dawıslı, dawıssız sesler, shawqim, ún.
Dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasınan jasaladı. Usı ózgesheligi boyınsha dawıssız sesler shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi.
Qaraqalpaq tilinde b, d, g, ǵ, j, z, v, p, t, k, q, sh, s, f, x, h, m, n, ń, r, y, w, l sesleri dawıssız seslerdi ańlatadı. Olardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzalarınıń qanday da bir jerinde tosqınlıqqa ushıraydı. Olar buwın quray almaydı. Qaraqalpaq tilinde dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasıwına qaray, jasalıw ornına qaray hám jasalıw usılına qaray toparlarǵa bólinedi.
I. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray bóliniwı
1. Shawqımlı dawıssızlar: a) únli dawıssızlar - b, d, g, ǵ, j, z, v
b) únsiz dawıssızlar - p, t, k, q, sh, s, f, x, h, c, ch
2. Sonor dawıssızlar: a) awızlıq sonorlar - r, y, w, l
b) murınlıq sonorlar - m, n, ń
II. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń jasalıw ornı boyınsha bóliniwi.
1. Erinlik dawıssızlar: a) qos erinlik dawıssızlar - b, p, m, w
b) erinlik-tislik dawıssızlar - v, f
2. Til aldı dawıssızları: a) til ushı dawıssızları - s, z
á) til arqası dawıssızları - t, d, n, l
b) til túbi dawıssızları - sh, j, r
3. Til ortası dawıssızı - y
4. Til artı dawıssızları - k, g
5. Kishkene tillik dawıssızları - q, x, ń, ǵ
6. Kómekey dawıssız - h
III. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń jasalıw usılı boyınsha bóliniwi
a) jabısıńqı dawıssızlar - p, b, m, t, d, n, k, g, q, ń, c, ch
á) juwısıńqı dawıssızlar - w, f, v, s, z, l, sh, j, y, x, ǵ, h
b) dirildewik dawıssız - r
Basqa tillerden kirgen sózlerde jumsalatuǵın c hám sh sesleri jabısıńqı dawıssızlar qatarına kiredi. Olar til biliminde affrikat (latınsha affrikare, bizińshe {qırıp ótiw} degendi ańlatadı) dawıssızlar dep ataydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
