3-to’plam 29 may 2022

www.pedagoglar.uz
29-son 3 –to’plam may 2022 
Sahifa: 31 
Taxtni Olimbek egallagach, “xon” oliy unvoni rasmiylashtirildi. 1805-yilda 
rasman davlat Qo’qon xonligi deb ataldi. Olimxon (1798-1810) davlatni idora etishda 
fuqorolarni ijtimoiy himoyalash va ishsizlikni bartaraf etish maqsadida islohotlar 
qildi. Olimxon xalq orasida “zolim” laqabini olgan bo’lib, sababi otasining amirlari 
Pirmuhammad Yorqul, Toshmuhammad Mirzo, Xonxo’ja, Buzrukxo’ja, Xojibek va 
Rustambeklarni qatl qildirgani va Toshkentni qamal qilganidagi hodisalar sababchi 
edi. 1810-yili Olimxon fitnada o’lgach, taxtni Umarxon (1810-1822) boshqardi. 
Boshqaruv sohasida mingboshi, shayhulislom mansablarini joriy qildi. Xonlikda 
sug’orish ishlari kengayib, masjid, madrasalar qurishga e’tibor berildi. Xon fan, 
adabiyot, san’atga homiylik qilib, saroyda 100 dan ortiq shoirlarni yig’adi. Shunday 
qilib, “Qo’qon adabiy muhiti” paydo bo’ldi. Bu haqda Ibrat risolada shunday deydi: 
“Ahli kamoli komil muhabbati ila va ahli hunar tamomi muvaddati ila… Buxoro va 
Xeva xonlaridan va Hindiston va Qurdiston kabi mamlakatlardan ahli fozillar kelib, 
xizmatida bo’lg’on ekanlar”. 
Ibrat asarida Umarxonni o’g’li Muhammad Alixon (1822-1841) davri tarixiga 
oid voqealarni, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat hamda Qo’qon-Buxoro 
munosabatlari haqida ma’lumot beradi. Asarda 15 yoshida taxtga chiqqan 
Muhammad Alixonni xalq tomonidan Madalixon, ya’ni manbayi adlu-adolat deb zikr 
qilingani qayd etilgan. Ibrat Buxro amirini Qo’qonni bosib olib, Muhammad Ali, uni 
onasi Nodirabegimni o’ldirilishini mamlakatda ulamo va fuzalolarni quvg’in 
qilinishidan kelib chiqqanini qayd etadi. Ibrat Qo’qonni oxirgi xoni Xudoyorxon 
davri tarixiga bevosita guvoh sifatida kengroq to’xtalib, O’rta Osiyo xonliklari 
o’rtasida mavjud siyosiy dushmanlik qoralangan. Is’hoqxon Ibrat asarida, ayniqsa, 
rus bosqinchilariga qarshi olib borilgan kurash haqida mufassal bayon etadi. U 
Turkistonning rus bosqinchilari tomonidan bosib olinishiga qat’iy qarshi chiqib, bu 
rushni qoralaydi. O’rta Osiyo xalqlarining dushmanga qilgan qarshiligning batafsil 
bayonini yozishga harakat qiladi.
Rossiyaga qarshi kurashda mulla Alimqul xizmatlarini, qahramonligini 
mamnuniyat bilan tasvirlaydi. U davrda yosh bo’lsada, o’zi ko’rgan voqealarni 
manbalar asosida isbotalashga harakat qildi. Shuningdek, Rossiya bosqinidan keyin 

---