3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

2) i - e - a - o - о‘ - u - i- birin-ketin urguni keyingisiga almashtirib 
talaffuz etiladi.
‘) ch - e - a - s - о‘ - u - i unlilarinn bir-biriga ulab, bir nafasda musika 
kо‘shib ijro etiladi.
4) Unlp tovush.targa sо‘zlar aytish.
i-i-i nstak, iborat, Ikrom.
e - e - e - Elyor, erma, ertak, ertak.
a- a - a - Abror, Axror, Asror,
o - o-o-olmos, ombor, oftob,
V - о‘ - о‘ - о‘sma, о‘tok, о‘tkir,
u - u -u - Usmon, Umid, ulus
Yuqoridagi tovushlarni egallashda ma’lum natijalarga erishilgandan 
sо‘ng undoshlar differensiyasiga о‘tish mumkii. Bunday mashqlardan 
ayrimlarini keltiramiz:
k-gundoshlari, kportlovchi, jaraigsiz til orka undosh.
g esa portlovchi, jarangli til orqa undoshdir. Bular uchun kuyidagi 
mashklar tavsiya etiladi: I - k undoshi talaffuzida fakat nyuvkin eshitilishi 
kerak, g undoshi talaffuzida esa ovoz qо‘shiladi. Shularni farq etgan holda 
aniq mashq kvdinadi.
1) k-g,k-g, k-g... 
2) unli tovushlarns qо‘shib talaffuz etiladi: 
ki - ke/ke/- ka - ko - kо‘ - ku - ki gi - 
ge/ ge/ - ga - go - gо‘ - gu - gi
3) Undoshlarni ijro etish yо‘li bilan mashq qnlish: kiggi -kegge - / 
kegge/ - kagga - kaggo - kо‘ggо‘ - kuggu - kiggi gikki - gekke -gakka - 
gokko - gо‘kku - gо‘kku - giki, 
4) Keyingi mashqlar yanada murakkablasha boshlaydi: 
ki - gi - gi - gi - giqk,
ke - ge - ge.- ge - gekq,
ka - ga - ga - ga - gakk, 
ko - go - go - go - gokk, 
*
kо‘ - gо‘ - gо‘ - gо‘ - gо‘qk,
ku t gu - gu - gu - gukk,
ki - gi - gi - gi - gikk
Mashklarda artikulyatsion xolatlarniig aiikligi talab qilpnadi, \ar bir 
katordan keyiigina iafas olish tavsiya etiladi, mashklarkikg ijrosida anik 
vazifa bajarilishn kо‘zda tutiladi. X.ar bir mashkka fikr beriladi, nima uchun 
talaffuz etayaiman, degan savol galabaiing markaziy asab pizimini doimo 
ushlab turadi. Markaziy asab tizimida berilgan savolga albagga javob 
olipadi. YA’ni, asab yaxshi ishlasa demak mashk tо‘gri bajariladi. 
Kuzatunchiga «tо‘g‘ri talaffuz etayapmanmi?» «shuiday talaffuz etish 
kerak!» tarzla m> omila qilish maqsadga muvofiq bо‘ladi.
Ilova: E tovushi (ye) tarzida talaffuz kilnnadi. Sо‘ng 
mashklarni sо‘zlar bilan bog‘lovchi maxsus matnlarga о‘giladi. ki - kitob, 
kimxob, kiprik; /o (ye) - kelin, kelajak, kechmish, ketmon; ka - kapgir, 
kampir, kamol; ko - Kozim, kotib, Komil;-ku - kо‘mir, kо‘ngil, kо‘prik; kt 
- kumush, kuldon, kundosh; k» - kimyo,kitob, kibor; gi - gina, gilos, gilam; 
ge (ye) - gezarmoq - gerdaymok, gektar; ga - gazlama - gazli, gap; go - 
goxi govjum, govmush; gо‘ - gо‘zal, gо‘shttо‘dak; gu - gul, gumbaz, 
gulzor, gumma; gi - girdob, gipnoz, giriftor;
Ijrochi oldiga aniq vazifa qо‘yiladi. Ular taxminai quyndagicha 
bо‘lishi mumkin:
a)tо‘g‘ri nafvs olish, tо‘g‘ri talaffuz etish; b)talaffuz meyoriga amal qilgan 
holda, vazmin maromda matn (diktovka) qilinayotgavday, ya’ni aytib 
yozdirayotganday bajarish; v)talaffuz aniqligiga e’tibor berib, ma’noli ijro 
etish. Mutaxassislikka yondashgan holda, mashgulotlarda sodda 
kо‘rpnishlardan murakkablikka о‘tish jarayoni boshlanadi.
Musikali teatr aktyoryni sahna nutkidan tarbiyalashda e’tkborni halq 
ijodiyoti namunalariga karatilyshi kerak. Xachkning asrlar osha 
sayqallangan, avlodlar osha konimizga singib ketgan noyob durdonalari 
bor. Ana shu durdonadardan talabalarni nasriy va musikiy nutqini 
tarbiyalashda foydalanish yaxshi natijalar beradi.
21
22

---

Tez aytishlar, makollar, sajlar rechitashv mutkiy kо‘shiqlar, lapardar, 
shular jumlasidaidir, masalan Tez aytishlar:
1/1 о‘m-tо‘p kо‘k koptok, hartо‘p kо‘k koptokda bittadap katta kо‘k 
koptok.
2.О‘sh pashshasi, pes pashsha.
Z.Ok choynakka kо‘k kopqoq, kо‘k chopiakka ok kopqok.
4.Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turup. Bir tup t\t bir tup 
turupningtomirini turtnb turiptimi, Bir tup turup bir tup tutnnng tomirini
turtib turiptimi va
boshkalar. 
Maqollar:
1. Kо‘p kuyla, oz sо‘yla. 
2. Qari bilganni pari bilmas. 
3. Minnatning oshi, boshimning toshi. 
4. Yoz yopinchig‘ini kо‘yma, qishda о‘zing bilasan. 
5. Yaxshi otga bir kamchi, yomon otga ming qamchi. 
6. Kelinni kelganda kо‘r, sepini yoyganda kо‘r. 
Maqollarni tematikasi tarbiyaviydir, demak talabaning nutkiy fikrlashini 
о‘stiradi.Muntazam takrorlanishida kishi ruxiyatida igunga moyillik 
yuzaga keladi va talaba о‘z istak irodasi bilan shunga amal kiladi.
Yuqoridagi matnlarni ishlaganda quyidagilarga e’tibor
kilinishi lozim.
1.Har bir tovushni burro-burro, nutq organlari artikulyapiyasi meyorini 
ta’minlab, aniq talaffuz etish;
2.0vozni silliqligi, jarangligi va fikrga yо‘girilgganligiga -erishish:
Z.Mashk vaqtida talabani fikrlashga, ma’no - mantiqning soflignga 
о‘rgatish;
4.Nutqiy hamda musiqiy ritmga, sо‘zlash tempiga - amal kilish;
Z.Har bir matnda musiqiy ichki xolatni topishga-erishish
Mashq jarayonida talaba yuqoridagi matnlarni ovozsiz fikrda, ovozda, 
musiqa jо‘rligida mashq qilishi va sekin-asta muomilaga kiritish kerak. 
Muomila qilishda oddiy maqsadlarni kо‘zlash maksadga muvofiqdir 
masalan «tushun giraman», «fikrga qо‘shilaman», «fikrga qarshiman», 
«meniki tо‘g‘ri», «meni ovozim senikydan yaxxii», «men musiqiGfoqman» 
va boshkalar.
23
Okibatda, о‘zaro bir-birini eshitish, muomila elementlari shak.tlaiadi. 
Bu, saqpa n}tki fanimi «Lktsrlik mahorati» fani bilan bprgalikda olib 
borilishiga zamin bо‘ladi va orada boglapish rо‘y bsradi.
Mashgulotlar natijasida makol, tez aytishlar bо‘yicha ma’lum 
gajribaga ega bо‘lgach, о‘zbek ogzakn- adabiyotiping yapa bir turi -sajga 
murojaat etamiz.