3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

75
76

---

baxoli qudrat kun kechirib yurgan Holmat pssaning oxirgi 
kо‘rinishida tubdan о‘zgaradn - xaqiqatii yoqlab boyni fosh 
qilishgacha stib boradi.
Holmatnipg dastlabki xatgi-harakat yо‘lp boyga sidqidildan xizmat 
knlishga qaratilgan. Tо‘knashuvlardan keyin о‘zgarib borgap sari 
Holmatning fikrlari xam nixoyat darajada о‘zgaradi, shaxponiy xalovatdai 
voz kechib bо‘lsa-da, xakiqatni ximoya kklishga о‘tadi.
Dsmak, biz asarni shu taqlid kо‘rib chiksak, tandab oliigai 
parchamizdagi personajlarning maqsadi, shart - sharoiti, xatgi -xarakatlari 
yetarli darajada ayonlashadi:
Demak, boy Jamilani G‘ofirdan tortib olmokchi, shunga yо‘l 
qidirmokda. Yangi ayachaning (sharoitning) vujudga kelishi dastlab 
Holmatda ham Jamilani о‘ziga mahliyo qilish (maksadini tugdiradi). Holmat 
xam bu imkoniyatdan foydalanib kolishi kerak. U ham о‘zicha 1>'Zoq 
kо‘yish yо‘lini topmoqchi bо‘ladi (bunisi xatti - harakat) Holmatda boydan 
farkli о‘laroq insof uyg‘onadi, Jamila о‘zi kabi kambag‘alga qarashli ekanini 
fahmlab (bu xatti - harakat) undan voz kechadi. YA’ii boriga baraka 
degandek eski «mijoz» Xonzoda bilan kolishni ma’kul kо‘radi. U bilan 
aloqani uzmaslik, kо‘ngilni topish yо‘llarini qidiradi. Shu jarayonda 
Xonzodaning daxshatli ichki dunyosidan voqif bо‘ladi. Hullas, shu 
taxlid matn va sо‘z ustida ishlash jarayenida birin-ketin xal qilinadigan 
barcha masalalar oydinlashib boradi. Lekni, parchaning musiqali qismi 
ham goyani badiiy ochish uchun juda muhimligi ma’lum. Shu bois, unga 
ham matndan kam bо‘lmagan darajada e’tibor talab etiladi.
Bu parchaning ikki joyida ikki xil kо‘shikdan foydalanilgan. 
Kuylarning oxangi qо‘shik mazmuni bilan chambarchas boglab 
berilgan. Birinchi qо‘shik orkali Holmat Jamilaning e’tiborini о‘ziga 
tortmokchi, demak Jamilaga bag‘ishlanadi. Holmat monologining 
oxiridagi dutorda chalingan kuy esa Xonzodani chakirish uchun ishora 
bо‘lib xizmat kiladi.
Parcha oxiridagi Xonzodaning ishva bilan «qani chaling», deb dutor 
kuyiga xirom etishi, bu ularning maxfiy «maishatti» uchun о‘zaro 
kedishuvdek jaranglasa, Holmatning sharpa eshitilganidan keyingi xirgoyisi 
esa vaziyatdan qutulish uchun bahonadir xolos.
Parcha avvalidagi monologdan sо‘ng Holmat Xonzoda kapbiga 
kuyni yetkazish uchun kuyni «о‘ynoki» ishora oxangida sayratadi, Bu 
kuyning tagida Xonzodani uchrashuvga kelishga majbur qilish yotsa, 
Xonzoda kо‘ringanida esa maksadini ayon etish uchun dutorni boshqacha
77
|ra-yu, qochirimlar bilan chertadi. Xonzoda ham Holmatning £adini 
tushuiib, roziligini ayon etish uchun ishva bilan raks ^vaydm, 
Xolmatni «eritadi», demak bu yerda musiqa faqat o\a!gg Ь, Hol.mat 
bilan Xoizoda о‘rtasidagi inti.m munosabatlarni rsing yorqii о‘ziga 
xos iositasidir. Bundan tashqari ushbu sahna ,, ikkisshshng zada 
kо‘ngillariii ochish, alamlarini bosishning ^rdor vositasi ham edi. 
Ushbu parchada kuy bilai sо‘z bir -Yni fikran tо‘ldirib keladi. 
Qaxramonlarning ■ ichki [sshalari, ehtiroslariii yuzaga chiqarishga 
xizmat qiladi. Faqat yayinning kelib qolish xavfi Holmatni dutor 
chertishdan rshga majbur kiladi.
^Shunday qilib, musikali parchada kuy va sо‘z uygunlashuviga ^yat 
beramiz. . Qо‘shiq orqali Jamilani e’tiborini torta ^an Holmat, 
sо‘zga о‘tadi, boshqa chora - yо‘l qidiradi. Xonzoda ^shkoniyatni 
kо‘ldan bermaslikka nafs tugyonlarini qondirish ^sharoit yaratishga 
harakat kilib gap ochadi. Demak, bu sо‘zlar № brshlangan fikr - 
mavzuning davomi ekanligi namoyon bо‘ladi. ikud vaqt fursat 
ganimatligi, mehmonlarning kelib qolish |y esa talaba aktyorni faol 
harakat kilishga undaydi. 
m
Ashula bilan sо‘zning tabiiy 
uyg‘unlashtirish masalasiga do, bu ham ma’lum tayyorgarlik va 
topqirlikka bog‘liq. Jamila о‘YA rafodor, Holmatning ashulasiga qarab 
xam kо‘ymaydi. Shu bois, Yulani tо‘xtatishga majbur bо‘ladi. 
Ehtirosini qondirishning ssa yо‘lini qidiradi. Ikkinchi musiqali 
kismda, Xonzoda ydatning parishon xotirroq ekanini sezgach, nozli 
gap otadi. |ay hollarda ijrochilardan topqirlik talab etiladi. Shuni ham 
V^aslik kerakki, kuy sо‘z mohiyatidan chikib ketmasligi, ular |doa 
fikriy mutanosiblik, bir - biriga hamohanglik bо‘lishi MS. Bu uchun 
ichki va tashqi ruhiy hamda jismoniy xarakatlardan |rlanish, vaziyatga 
qarab qо‘shimcha ifoda vositalari kashf etish rvga muvofikdir. 
Muhimi kuy va sо‘zda ijro uygunligi uchun |№g yaratishdir.
^Hulosa shuki, musikali drama janrida muaymoga aylangan bosh Iv bu, 
musiqali sahna asarlarida sо‘z va kuyning badiiy - g‘oyaviy (nligiga 
erishishning murakkabliglaridir. Uni yengib о‘tish uchun (ITSQti drama 
aktyorini tarbiyalashda quyidagilarga ahamiyat berish *m etiladi:
1 -Repertuar tanlash muvaffaqiyat asosi ekanligini yoddan 
1rmaslik;
78

---

-Asar taxlilida musiqaviy о‘rinlarni tо‘g‘ri topishga va urg‘ulashga 
о‘rganish:
-Kо‘shimcha musikaviy vositalartopishga о‘rganish; -Musikalp asarda badiiy
uyguplik masalasi muhim bо‘lib, ijroda badipy sо‘z, musiqa va poeziya, 
uyg‘upligiga erishish;
-Musikali drama janri xususiyatidan kelib chiqqap xolda asosny 
tarkibiy qismlarning nasr va musikiy ijro barobarligiga erishish 
imkonnyatlarini qidirish;
-Saxna konuilari xatti - harakatga asoslangan ifoda vositalarn orkali 
badiiy uyg‘unlikka erishish;
Shu nuktai nazardan qaraganda Abdulla Qodiriyning «О‘tgan kunlar» 
romanidagi «qizlar majlisi» lavxasi, ayniqsa yorqip misol bо‘la oladi 
Abdulla Qodiriy «О‘tgan kunlar» romanida о‘tmishga murojaat etib, 
о‘zbek xalqining IX asrning birinchi yarmidagi hayotni tasvir etgan. 
«О‘tgan kunlar» romani о‘sha davrdagi ijtimoiy tartiblar va hayot koidalar 
haddan ziyod adolatsiz ekanligini fosh etish ruxi bnlan sug‘orilgan. 
Romanda tasvir etilgan davrni muallif «tariximizning eng kir, qora kunlari 
bо‘lgan keyingi xon zamonlari» deb tasvirlagan.
Romanning «Kizlar majlisi» bobida IX asr birinchi yarmiga xos 
bо‘lgan qizlar yigini, ularning xushchaqchakligi, latofati, kiyimlarining 
nafisligi ta’rif qilinadi. Qizlar о‘zlarining eng gо‘zal bir dugonalarini bu 
kun turmushga uzatmoqchi bо‘lganlari hakidagy marokli tasvir beriladi.
О‘quvchi bu parchani о‘qiran, о‘sha davr kizlarining huquqsizligi, 
ayniksa oila qurish masalasida kо‘pchilikning hayotiga singib ketgan 
kadimiy odatga itoat etib, ota-ona xohshiga, oila majburiyatiga 
bо‘ysumganligini kо‘radi, qalbdan mushtipar kiz ahvoliga achinadi.
Parchadagi xatti-harakatlar maqsadi, kuyov kachon keladi, notanish 
hayotga tayyorgarlik, о‘sha hayotga ilk kadam qо‘yish mas’uliyati, xavfini 
his qilish kabilardir. Parchani о‘qiranmiz, qahramonning xatti-xarakatida 
о‘sha davr yoshlarining hayotga bо‘lgan umidi, muhabbat orzusi juda zо‘r 
ekanligini, qadimiy sarqit urf-odatlar tо‘sqinlik qilib, bahtsizligiga sababchi 
bо‘lishayottanligini xis etamiz. Parcha shunday boshlanadi:
«Qizlar majlisi» - gullar, lolalar, tо‘tilar, qumrilar majlisi. Bu uyda - 
Kumushbibining tog‘asini uyida kizlar majlisi, gullar majlisi. Bu uyga 
о‘ttuz-qirk chamalik qizlar yigilgan. Yigilishdan maqsad, kizlar о‘zining
eng latif, eng gо‘zal bir
sharini bugup xotinlik olamiga uzatmokchidirlar. Bu uzatish :lisppi 
jonlik, ruhlikda о‘tkazmok uchui barcha qizlar inipg epg asil, eng nafis 
kiyimlaryni kiyib, favqulodda -b, husp olamipi yapa bir qat, yana bir 
kayta bejabdirlar. Agar SH'