3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

Stanislavskiy K.S Rabota akgyora nadrolY. T.4. 1957. 292. ZAxmedova K О‘zbek. Muz. 
dramaturps? Avtore. Kandn disoyertatsiY. Toshkent 1971 str
68
GU»

---

Musitsaln sihia asarlari ustida ishlash masalshshrn
Musiqali drama, ski m\ siqali teatr uchun mо‘ljallapgan boshka 
asarlar ustida ishlash hakida gap borgapda, avvalo musiqali saxna asari 
tabiatini chuqur tushunib olmoq zarur bо‘ladi.
Musikali drama jarayonining mutaxassislaridan biri K. Ahmedova 
masalani quyidagicha ta’riflaydi: «О‘zbek musikaln dramasm - bu avvalo, 
musikaliy - nutkiy janr bо‘lib unda sо‘z va musiqa teng huquqli, bir - birini 
tо‘ldiruvchi kompoiyentlar sifatida namoyon bо‘ladi» deb, taniqli 
musiqashunos A. Jabborov puqtai nazaridan qaraganda «Musiqali drama 
xozirgi tushupchada, 6u sahnaviy xatti-xarakat suz bilangina emas, balki 
musiqa bilan, ya’ni ishtirok etuvchilarning simfonik orkestr jо‘rligida 
kuylashi (ariya, ansambl, xor) bilan ham ifodalanuvchi sahnaviy 
tomoshadir» , deb ta’kidlaydi.
Bu borada taniqli teatrshunos olim M. Qodirov kuyidagicha fikrlaydi: 
«Musiqali drama sahnaviy talqin tufayli, badiiy sо‘z bilan musiqaning teng 
qonuniyligidan hosil bо‘ladigan, drama, tragediya va komediya 
yо‘nalishlardagi ichki janr turlariga ega bо‘lgan, о‘zbek halq va klassik 
musiqasi xamda adabiyoti negizida yuzaga kelgan qardosh xalqlar musika 
teatrlari ta’sirida rivojlangan* о‘ziga xos tarixga ega, uslubiy vazifalarga 
ega bо‘lgan sahnaviy, musiqali dramatik janrdir».2
Aytilgan ta’rif va fikrlar nimalardan kelib chiqqan, nimalarga 
asoslangan? Buni aniqlamoq uchun bir oz tarixga murojaat etamiz.
О‘tmishimizga nazar solsak masxarabozlik, qiziqchilik, 
kо‘g‘irchoq о‘yini kabi an’anaviy о‘zbek teatri tomoshalarida 
musiqali teatr elementlarigina emas, balki о‘ziga xos xalq musiqa.ti drama
kо‘rinishlari mavjudligini kо‘ramiz. Akademik M. Rahmonovning 
izlanishlarida kо‘rsatilishicha, V - VII asarlarda diyorimizdagi kadimiy 
xalqlar va elatlar orasida musiqali teatrga tomoshalari ham rasm bо‘lgan, 
Masxaraboz, kiziqchi, qо‘g‘irchokbozlar ayni chokda, yaxshi raqqosa.
sozanda va ashulachi bо‘lgan. О‘zbek dostonchiligi ham о‘zida badiiy 
sо‘z san’ati bilan birga yaxshi sozandalik va ashulachilik san’atlarini 
mujassam etgan. Doston pjrosini musikali teatrning о‘ziga xos
namunasiga о‘xshatish mumkin. Bundan tashqari, о‘zbek makomchiligi 
zamirida ham musiqali teatrning ajoyib va boy manbayi yotadi.
Ular о‘zlarining gomoshalari musika, raqs san’atidan о‘rinly va
mantikli
69
foydalapib kelgaplar. Kо‘p hollarda xalkdagi tayyor kuylar, kо‘shiqlar va 
о‘yinlar olinib, kayta ishlannb, asar ruhi va syujstiga sipgdirilgan. Xullas 
masxaraboz, kiziqchi va kо‘girchoqbozlar о‘z !-:-tomoshalarnda kuy, kо‘shiq 
hamda raqsni badiiy obraz yaratinshipg ga’sirchan omili deb bilganlar.
Shunday qilib, an’anaviy teatrda musiqadi dramaning о‘ziga xos 
kо‘rinishlari sо‘z, musiqa va raqs sintezi vujudga'kelgan. Shu bois, bpz 
musiqali drama deganda pyesa, musika, sahpa talkini
■barobar huquqga ega bо‘lgan о‘ziga xos milliy teatr namunaspni 
■tushunamiz. Zero, о‘zbek milliy teatr san’ati xalq xayoti va ijodi •bilan 
chambarchas bog‘liq holda paydo bо‘lgan, rivojlanib kelgan •'Svvimli 
jairlardan biridir. Demak, musikali dramaning paydo 
bо‘lishi tabiiy va konuniy, uning ildizlari kadim sai’atimizga, klassik 
adabiyotimizga, musiqamizga an’anaviy teatrga, keng ma’noda yaо‘zbek
xalki madaniyatiga, xalk ogzaki ijodiga-urf-odatlari, marosimlari, 
badiiy estetik qarashlariga borib taqaladi.
Musikali teatr aktyorini tarbiyalash drama aktyorinnng 
tarbiyalashdan farqi о‘laroq, musiqani tushunish, undan foydalanish, dramatik 
sо‘z va sahna xarakatini bajara olishidan tashqari yana lrofessional kuylash 
salohiyati ham talab qilinadi. Shuning uchun musikali teatr aktyorini 
о‘qitishda sо‘z, kuy, jismoniy, psixologik harakatlarni uygunlashtirib olib
borish kerak. Binobarin, musykali teatr san’ati bо‘limlarida nutq ustida 
ishlaganda suzdan , ashulaga о‘tishda va aksincha, ashuladan nutqga о‘tishda 
tabiiylikka .erishishni sо‘zning va kuyning ohangini bir - biridan ajratmay, 
bnr-biriga uzviy boglab borishini nazarda tutish kerak. Buning uchun avvalo
matn boshida, о‘rtasida, oxirida musiqa kiritish ,,'imkoniyati bо‘lgan
materiallarga murojaat qilinadi. Bunday material musiqa jо‘rligidagi
hikoyalardan olingan musikali parchalar, musikali monologlar-
bо‘lishi m)mkin masalan, Mirzakalon Ismoiliyning «Farg‘ona tong 
otguncha», asardan «Meni о‘ylab keldingmi, hayotim» musiqiy parchasi.
Dutor pardalarida beozor yashirinib yotgan yurak mungli qalb 
nolalariga xamohang urilgan tor faryodlariga qо‘shildi, rakni yangi Dard, 
yangi hasrat bilan tо‘ldirdi. G‘ulomjon yuragini ezib, mо‘rligida oshirib 
borgan mung ta’sirida ovozining nechogliq kо‘tarilib ketganini, bu 
qayg‘uli, alamli kuy bora - bora katta ashulaga aylanganini sezmay qoldi.