30-variant Iqtisodiy siyosati amalga oshirish va baholash. Prognozlashtirishning iqtisodiy siyosatda tutgan o`rni. Hukumat va siyosiy-iqtisodiy siklni o`rni. Kafedramudiri: K. I. Sirojiddinov Tuzuvchi: R

30-variant

1. 
   Iqtisodiy siyosati amalga oshirish va baholash.
   

2. Prognozlashtirishning iqtisodiy siyosatda tutgan o`rni.

3. Hukumat va siyosiy-iqtisodiy siklni o`rni.

Kafedramudiri: K.I.Sirojiddinov

Tuzuvchi: R.M.Axmedov

Mavzu: Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va baholash.
J. Tinbergen va G. Theil o'z ishlarida iqtisodiy siyosat vositalarining soni uning maqsadlari soniga mos kelishi kerakligini ko'rsatdilar. Faqat shu orqali iqtisodiy siyosatning eng katta samaradorligiga erishiladi. R.Mundell qo'shimcha qildiki, ushbu maqsadga erishish uchun muayyan siyosat maqsadiga eng mos bo'lgan vositadan foydalanish kerak va bunda turli davlat xizmatlarining majburiyatlarining tabaqalanishini hisobga olish muhim, ular birgalikda iqtisodiyotning umumiy vektorini belgilaydi. Aslida, bu qoidalar iqtisodiy siyosat vositalarining samaradorligi uchun zarur shartsharoitlarni tashkil etadi. Hukumat kamida ikkita makroiqtisodiy vositaga ega - fiskal va pul-kredit siyosati, ular tarmoqlangan vositalar bilan ifodalanadi. Bundan tashqari, hukumat qo'lidagi eng kuchli vosita - bu institutsional vositalar to'plami va aktivlar va mulklar, harbiy-texnika sanoati va boshqalar bilan ifodalangan davlat sektori hisoblanadi. Soliq vositalari, shuningdek, iqtisodiyotning rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatadigan, byudjet va davlat moliyasining hajmini belgilaydigan institutsional va moliyaviy tartibga soluvchi vositalardir.
Maqsadlarni aniq belgilash zaruriyati iqtisodiy siyosat sohasida ko'pincha maqsadlarning birbiriga zid bo'lishi bilan bog'liq .
Masalan, iqtisodiy siyosatning maqsadi davlatning oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash sifatida shakllantirilishi mumkin. Lekin oziq-ovqat xavfsizligi nima? Mavjud g'oyalarga ko'ra, bu aholini mavjud sifat va miqdor standartlariga muvofiq oziq-ovqat bilan ta'minlash bilan bog'liq holda yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidir . Shu bilan birga, oziq-ovqat bozorini to'ldirish, mahsulotga bo'lgan talabni rag'batlantirish yoki qishloq ishlab chiqaruvchilarini subsidiyalash nafaqat inflyatsiyani oshirishi, balki ishlab chiqarish tizimini samarasiz qilishi va tegishli subsidiyalar ushbu samarasizlikni yashirishi mumkin, bu esa, o'z navbatida, qimmatga tushadigan vositaga aylanadi, kelajakda narxlarning o'sishi dinamikasini ta'minlaydi . Amalda, bu yo'qotishlar va xarajatlarni balanslashtirishni anglatadi, ammo agar bir hodisa yoki jarayonni to'g'ri baholash usullari bo'lmasa, davlat darajasida to’g’ri qaror qabul qilish amri mahol.
Iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari va umuman butun siyosatning samaradorligini baholashning qiyinligi ham aynan shu holat hisoblanadi . Menimcha, iqtisodiy siyosat maqsadlarini shakllantirishga ikki tamoyil asosida yondashish orqali muammoni hal qilish mumkin .
1. Maqsadlar mazmunli, adekvat, o'lchanadigan bo'lishi va ularga erishish uchun belgilangan (indikativ) muddatga ega bo'lishi kerak .
2. Maqsadlarga nisbatan"boshqarilish me'yori" mezonini qo'llash mumkin, uni maqsadlarga erishish normasi sifatida belgilab olish mumkin . Agar boshqaruvda nazorat qilish doirasini aniqlash vazifasi mavjud bo'lsa, ya'ni samaradorlikni pasaytirmasdan bir nechta bo'ysunuvchi bo’limlar ustidan nazorat va ta'sirni ta'minlash mumkin bo'lgan holatlarda, maqsadlarning ahamiyati va ichki ierarxiyasi mavjudligi sababli makroiqtisodiy rejalashtirish sohasida savolning bir xil shakllantirilishi maqsadga muvofiqdir.
Masalan, tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish uzoq muddatli maqsad bo'lib, uni amalga oshirish juda uzoq vaqt davomida iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Yil oxirigacha inflyatsiyani pasaytirish qisqa muddatli maqsad bo'lib, boshqa maqsadlarni amalga oshirilishiga xalaqit berishi mumkin. Agar makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlarini shakllantirsak,
ularning sonini bildiruvchi - a,
har bir maqsad amalga oshirishda kichik maqsadlarning o’zaro bog’lanishlar soni - b,
har bir kichik maqsadlar o'rtasida bog’lanishlar soni - c,
n bog’lanishlar soni, S-jami bog’lanishlar soni bo’lsa,V.Graukunasga ko’ra maqsadlar o’rtasida quyida bog’lanishlar formulalari amal qiladi:
𝑎 = 𝑛
𝑏 = 𝑛(𝑛 − 1)
𝑐 = 𝑛(2 𝑛−1 − 1)
𝑆 = 𝑛(2 𝑛−1 + 𝑛 − 1)
Yuqoridagi formulalardan foydalanib, grafikni tuzsak, biz n = 5 ta maqsaddan oshganda bog’lanishlar soni tez o’sayotganini ko’rish mumkin.
Rahbar uchun bog’lanishlar sonining ko’p bo’lishi ish samaradorligini pasaytiradi, shu bois makroiqtisodiy siyosatni belgilab olishda 5-7 ta maqsaddan oshirib yubormaslik maqsadga muvofiq .
Maqsadlar va bog’lanishlar soni o’rtasida bog’lanish . Maqsadlarning turli mazmuniga qaramay, harakatning barcha yo'nalishlarini nazorat qilish orqali bir vaqtning o'zida besh yoki ettitadan ortiq muhim variantlarga erishish mumkin emas, chunki aks holda tranzaksiya xarajatlari keskin oshadi, nazorat va boshqarish darajasi sezilarli darajada pasayadi va ta'sir qilish vositalarini tanlash. katta o'lchamli va bir-biriga mos keladigan maqsadlarga ega muammoning paydo bo'lishi tufayli imkonsiz bo'lib qoladi . Makroiqtisodiy maqsadlarni boshqarish mexanizmini aniqroq belgilash uchun zarur funktsiyalarni, shu jumladan nazoratni ham aniq belgilash zarur; maqsadlar ko'rsatilgan funktsional maydon; maqsadlarning murakkabligi, ierarxik bo'ysunish; muayyan maqsad uchun mas'ul bo'lgan davlat organlarining vakolatlarini, maqsadlarga erishish uchun ularning faoliyatini nazorat qilish mexanizmlarini taqsimlaydi; maqsadlarning konjugasiyasi va nomuvofiqligi, yuqori ierarxik tartibdagi maqsadlarga erishish uchun turli tuzilmalarni muvofiqlashtirish, maqsad sari harakatlanayotganda kerakli tuzatishlar bilan vositalarni rejalashtirish va tanlash .
Makroiqtisodiy siyosatning qo'llaniladigan vositalarining samaradorligi mezonlari sifatida quyidagilar bo'lishi kerak:
iqtisodiy samaradorlik (ushbu vositadan foydalanishning eng past narxi, shu jumladan imkoniyat xarajatlari), moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, samaradorlik va ishonchlilik. Shu bilan birga, har bir alohida vositadan va ularning barchasini birgalikda ishlatish hech bo'lmaganda tizimning umumiy samaradorligini - unumdorligini, sifatini, taqsimlash va moslashish samaradorligini kamaytirmasligi kerak. Maqsadlar boshqaruv nuqtai nazaridan kerakli yo'nalishda o'zgarishi kerak . Makroiqtisodiy siyosat vositasini qo'llash sifati quyidagilar bilan belgilanadi:
 ushbu vosita yordamida muammolarni hal qilish tezligi (qabul qilingan qarorlarning samaradorligi va asboblarning ishonchliligi); -50 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Jami bog'lanishlar soni maqsadlar soni
 muammolarni hal qilish va maqsadlarga erishishning to'liqligi (ma'lumotlarning mavjudligi va vositadan foydalanishning asosliligiga bog'liq);
 xarajatlar (mehnat zichligi, kapital zichligi, iqtisodiyotning energiya zichligi), shu jumladan boshqaruvning resurs zichligi va boshqaruvning muvofiqligini baholash, ya'ni makroiqtisodiy vaziyatdagi o'zgarishlarga javob berishda muvaffaqiyat omili; iqtisodiy tizimning iqtisodiy faoliyati, tizim holatining asosiy ijtimoiy ko'rsatkichlarining o'zgarishi, asosiy motivatsiyalar va agentlarning turli guruhlari uchun afzallik funktsiyalari . Iqtisodiy rivojlanish vositalarini va tegishli iqtisodiy siyosatni tanlashda noaniqlikni kamaytirish uchun maqsadlarni aniq shakllantirish kerak. Bu yerda taklif etilayotgan tartib, zarur va yetarli mezonni shakllantirish, menimcha, bunday noaniqlikni kamaytirish va iqtisodiy siyosat samaradorligini oshirishga yordam beradi . Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy siyosat vositalarining samaradorligi vositalarning o'zaro ta'siri tufayli kuchayishi yoki zaiflashishi mumkin. Maqsadlar bir-birini to'ldiruvchi bo'lsa, masalan, fiskal va pul-kredit siyosati odatda bir-birini mustahkamlaydi. Bunday holda, vositalardan foydalanishning umumiy samaradorligi oshadi.
Agar maqsadlar qarama-qarshi bo'lsa, unda teskari holat kuzatiladi . Xususan, ishlab chiqarish hajmini oshirish istagi △ 𝑦 va muayyan sharoitlarda inflyatsiyani kamaytirish (△ 𝑝) qarama-qarshi maqsadlar sifatida qaralishi mumkin.
Tinbergen-Teil modelida, "maqsadlar - asboblar" sxemasini matematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:
△ 𝑦 = a△ 𝑔 + b△ 𝑚 - c△ 𝑝;
△ 𝑝 = m△ 𝑔 + n△ 𝑚 + l△ 𝑦,
bu yerda a, b, c, l, m, n musbat koeffitsientlar, a > b, n > m . Boshqacha qilib aytganda, hukumat ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun fiskal vosita va byudjetdan, iqtisodiyotdagi narxlar darajasiga ta'sir qilish uchun pul vositasidan faol foydalanadi. Taqdim etilgan ikkita tenglama tizimini yechish orqali ko'zlangan maqsadlar uchun zarur bo'lgan vositalar parametrlarini, ya'ni davlat xarajatlari miqdorining o'sishini va pul massasining o'sishini topish mumkin. Yechim shunday bo'ladi: △ 𝑔 = (𝑛 + 𝑙𝑏) △ 𝑦 − (𝑏 − 𝑛𝑐) △ 𝑝 𝑎𝑛 − 𝑏𝑚 △ 𝑚 = (𝑎 − 𝑐𝑚) △ 𝑝 − (𝑚 + 𝑎𝑙) △ 𝑦 𝑎𝑛 − 𝑏𝑚 bu yerda
△ , △ 𝑝 ishlab chiqarish va inflatsiya maqsadlari bo’yicha qiymatlar . Ushbu tenglama yechimi 𝑎𝑛 ≠ 𝑏𝑚 da yechimga ega, ya’ni iqtisodiy siyosat vositalari bir birga chiziqli bog’lanmagan bo’lishi kerak . Fiskal xarajatlar multiplikatori va pul multiplikatori institutlar holatiga juda bog'liq bo'lgan parametrlardir. Ular institutsional jihatdan aniqlangan holda, iqtisodiy siyosatning fiskal va pul-kredit vositalarining muvofiqligi ta'sirini aniqlaydi . Byudjet xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat byudjet taqchilligini oshiradi, uni to'lash kerak bo'ladi. Inflyatsiya davlat xarajatlarini ham oshiradi, garchi u inflyatsiya solig'i deb ataladigan narsani ham yaratadi. Shu bilan birga, xarajatlarning iqtisodiyotga rag'batlantiruvchi ta'siri va daromadlarning o'sishi defitsitning qisqarishiga olib keladi. Agar birinchi samara ikkinchidan oshsa, byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish byudjet taqchilligini oshiradi. Binobarin, iqtisodiy siyosat vositalarining qo'llanilishiga yakuniy baho ushbu vositalarning turli siyosat maqsadlariga nisbatan egiluvchanlik koeffitsientlari bilan beriladi . Pul-kredit siyosatini amalga oshirish ikki shaklda amalga oshirilishi mumkin:
1) diskretsion siyosat (diskretsion siyosat), Markaziy bank iqtisodiy vaziyatning har qanday o'zgarishiga rejasiz munosabatda bo'lganda va
2) statsionar protseduralar orqali yoki pul-kredit siyosati qoidasi (pul-kredit siyosati qoidalari). O’z vaqtida, M. Fridman Federal rezerv tizimining ma'lum miqdorda pul massasini ko'paytirish qobiliyatiga qonunchilik cheklovlarini kiritishni taklif qildi, ya'ni pul konstitutsiyasi deb ataladigan elementlarni joriy etish, bu esa prognozlilikni ta'minlashi va barcha bozor ishtirokchilari harakatlarining muvofiqligini ta’minlashi kerak ed