30-variant naqqoshliksan`atining rivojlanishi. Xiva

30-VARIANT

1.Naqqoshliksan`atining rivojlanishi.

Xiva- yog‘och o‘ymakorligi o‘ymasining monumentalligi, yog‘och tabiiy rangining saqlab qolishi bilan boshqalardan farqlanadi.

Buxoro- yog‘och o‘ymakorligi esa o‘yma naqshning jozibadorligi, jimjima naqshlarni oltin, kumush suvi bilan bezatilishi, naqsh zaminida ranglardan foydalanishi bilan ajralib turadi.

Marg‘ilon- yog‘och o‘ymakorligi chuqur zaminli yassi o‘ymani qo‘llab kelganlar.

Qo‘qon -o‘ymakorligi esa kalta bo‘rtmali, yassi o‘yma ishlatganlar.

Toshkentda -esa naqsh bilan qoplangan yassi bo‘rtmali, zaminsiz chizma yog‘och

o‘ymakorligi keng tarqalgan. Yog‘och o‘ymakorligi maktablari taxminan 40—50

yillardan keyin paydo bo‘lgan. Jumhuriyatimizda Qo‘qon, Xiva, Samarqand,

Toshkent maktablari mavjud.

Toshkent yog‘och o‘ymakorlik maktabi. Bu maktabga mansub ustalar o‘yma naqshlarni 1—2 qavat qilib o‘yadilar, keyingi vaqtlarda esa 3 qavatli o‘ymalar bajarishga o‘tmoqdalar. Kompozitsiya jihatidan o‘rtacha chuqurlikda o‘yib, o‘simliksimon, geometrik, gulli girih, hattoki ramziy naqshlar bajaradilar. Pardozning hamma turlarini qo‘llaydilar. Ular ko‘pincha yong‘oq, chinor, buk yog‘ochlarini ishlatadilar.

Xiva yog‘och o‘ymakorligi maktabi Xiva yog‘och o‘ymakorligi maktabi boshqa maktablarga qaraganda o‘yma naqshlarning maydaligi, yuzaligi, zaminining kamligi, naqshlarning zichligi hamda badiiy tuzilishi jihatidan o‘ynoqligi (harakatchanligi, dinamikaviyligi), ya’ni novdalarni spiralsimon ishlanib ajoyib shakllar hosil qilishi bilan farq qiladi. Xiva o‘ymakorligi ustalari ko‘pincha

qayrag‘och, terak va chinor yog‘ochlarini ko‘proq ishlatadilar. Ular yog‘och

rangining tabiiyligini saqlagan holda uning yuzasiga va zaminiga paxta, zig‘ir (Xorazmcha — oq yog‘) yog‘i beriladi. Xiva yog‘och o‘ymakorligi maktabi

o‘zining monumentalligi bilan mashhurdir. Xiva naqshining go‘zalligi,

naqshlarni turli chuqurlikda o‘yilishi orqali katta aniqlikka va uyg‘unlikka erishishdadir. Ustalar yog‘ochning tabiiy ko‘rinishini saqlashga harakat qilib yangi o‘yma yuzasini silliqlash, bo‘yoq surtish ishlarini qo‘llamaganlar. Ota Polvonov, Sapo Boqbekov va boshqalar Xiva maktabi ustalaridandir.

Samarqand yog‘och o‘ymakorligi maktabi boshqa maktablarga qaraganda

o‘ymalarining juda mayda o‘yilishi, kompozitsiyasining murakkabligi, ya’ni

geometrik, o‘simliksimon va gulli girih kompozitsiyalari hamma zamin va

releflarni loklashdan boshlanadi.

Qo‘qon va farg‘ona yog‘och o’ymakorligi maktabi Qo‘qon ustalari quticha, kursi, rom va boshqalarda kalta bo‘rtmali yassi o‘ymani, ya’ni pargori uslubda ishlatib kelib, arxitekturada eshik, ustunlarga yirik chuqur naqshlar o‘yib o‘zgacha maktab yaratdilar. Bu maktablar o‘ymalarining monumentalligi, yirikligi, chuqurligi, ko‘pqavatliligi bilan farq qiladi. Qo‘qon yog‘och o‘ymakorligi maktabini rivojlantirishda Qodirjon Haydarov va uning shogirdlari katta hissa

qo‘shdilar. Ular terak, yong‘oq va buk yog‘och materiallaridan ko‘pincha

foydalanadilar. Ustalar o‘yilgan relefning faqat yuziga to‘qroq rang berib keyin loklaydilar

Ustun Davlat mukofoti laureati naqqosh

Abdulla Boltaev, o‘ymakorlar Ota Polvonov va Sapo Bog‘bekovlar bajargan. 1937 yil.

2.Ganchkorlikda ishlatiladigan xom ashoyolar.

Ganchkorlik qadimiy san’at turlaridan biri bo‘lib,o‘z aksi xusnjamolini dunyo me’morchiligida, shu jumladan O‘rta Osiyo, Eron, Turkiya,

Arabiston, Afg‘oniston va boshqa SHark mamlakatlari me’morchiligida

namoyon qilib kelmoqda. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda yaratilgan asarlar o‘ziga xos

badiiyligi kompozitsiyasi va ishlanish uslubi bilan farq qiladi. Hozirgi kunda ganch serquyosh O‘zbekistonimizda ardoqlanib, avaylab muhofaza qilinayotgan ko‘pgina yodgorlik obidalariga ko‘rkamlik, go‘zallik baxsh etib turibdi.U Samarqand, Buxoro, Toshkent, Qo‘qon, Marg‘ilon, Xiva, SHaxrisabz va boshqa shaxarlardagi obidalarni qurish va bezatishda ishlatilgan.

Ganch qorishmasi yangiligida oson kesiladi, undan xoxlagancha shakllarni o‘yish, yasash mumkin, lekin u qotgandan so‘ng qattiq toshga o‘xshab qoladi.Ustalarimiz uning bu ajoyib xususiyatlaridan qadimdan foydalanib kelganlar.

Binolarnig ichki qismlariga ishlangan naqshlar ayniqsa ajralib turadi.

XIII asrda ganchkorlik san’ati yanada yuksaldi. Bunga Afrosiyobda topilgan ajoyib ganch o‘ymakorligi ishlari misol bo‘la oladi.XIV-XVIII asrlarda ham binolarning ichki tomonlarini bezatishda ganchkorlik san’atidan foydalanilgan. Bu davrlarda yangi-yangi naqshlar yaratildi.

Binolarda ganch o‘ymakorligi, uzviy bog‘langan koshinlar va toshdan yasalgan

bezaklar keng ishlatila boshlandi. Ko’shin va toshdan o‘yilgan bezaklardan foydalanish natijasida ganchkorlik asta sekin minoralarning ichki qismiga

qo‘llaniladigan bo‘ldi.

Ahadxon tomonidan Sitorai Mohi-Xosa qurildi.

Ganch o’ymakorligida 6 ta pardoz-lo’la pardoz,pax-pardoz,tabaqa pardoz,chizma pardoz chok pardoz qirqma pardoz turlari bor.Sodda va murakkab pardoz zaminli va zaminsiz o’yma turlari o’ymakorlik naqshlari talqinida yaqqol ko’rinadi.Bunday pardoz naqshlangan yuzani jozibador bo’lishini ta’minlaydi.