Oralik modda – yerdagi tirik moddalarning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tuproq, yemirilgan tog jinslari va barcha tabiiy suvlardir.
Bulardan tashkari biogen moddalar xam ajratiladi. Ular tirik organizmlarning xaeti davomida xosil bo’ladi va o’zgarishlarga uchraydi. Ularni katori katta potentsial energiyaga ega bo’lgan toshkumir, bitum, neft, oxaktosh kiradi.
Biosferaning tirik moddasi katoriga produtsentlar, konsumentlar va reditsentlar xam kiradi:
Produtsentlar – birlamchi mahsulotlarni keltirib chikaradilar. Ularga yer yuzasidagi o’simliklar kiradi. Konsumentlar – birlamchi va ikkilamchi mahsulotlarni is’temol kiluvchilar. Masalan: o’simlikxur, yirkichlar.
Konsumentlar - mahsulotni is’temol qilgan holda organik moddalarni bir holatdan ikkinchi holatga o’tkazadi. Ular shu bilan yerda haetning xilma-xilligini keltirib chikaradi. Bu uz navbatida turlarning evolyutsiyasiga olib keladi.
Redutsentlar – organik moddalarni mineral moddalarga kadar parchalovchilardir. Ular sayѐrada o’lik koldiklardan iborat bo’lgan qattik mozorni kelib chikishiga yul ko’ymaydi.
Biomassa tushunchasi. Biomassa – biosferadagi tirik moddalarning umumiy massasidir. Hozirgi vaqtda o’simliklarning 500 mingga yakin turi,
xayvonlarni 1, 5 mln.ga yakin turi aniklangan. Shularning 93% kuruklikda, 7% i suvda yashashi ma’lum.
Quruklikda o’simlik va hayvonlarni biomassasi 2,42x10 tonna. Umumiysi 2,4232 x 10 tonnaga teng bo’ladi. Ko’rinib turibtiki yer yuzasini 70%ni suv egallagan bo’lsa, xam yer biomassasining 0,13% ni xosil qiladi. Biomassani o’simlik va xayvonga nisbatan kurilsa o’simliklar yer biomassasining 99% tashkil etsa, xayvonlar yer biomassasini 1% kamrogini tashkil etadi. Xayvonlarni ichida 96% umurtkasizlar 4% umurtkalilar tashkil etadi. Umurtkalilarni 10% ni sut emizuvchilar tashkil etadi. Keltirilgan maolumotlardan shu narsa ma’lum bo’ladiki yerda yashaydigan organizmlarning asosiy kupchiligi hali evolyutsiyalar yukori pogonaga kutarilganligidek dalolat beradi. Tirik moddalar uzining massasiga kura, 0.01-0,02% xosil etsa xam, biosferaning asosiy funktsiyalarini amalga oshirishda eng muxim rol uynaydi. Tirik moddalar biosferaning eng muxim tarjibiy kismi bo’lib, geokimieviy jaraenlar natijasida yerning boshqa kobiklariga juda kata ta’sir kursatadi.
Kuruklik yuzasining asosiy kismini tuproq egallaydi. Tuproqning xosil bo’lishida tog jinslari birlamchi axamiyatga ega. Tog jinslariga mikroorganizmlar, usitmlik va xayvonlarning Ta’sirida yerning tuproq katldami asta-sekin shakllanadi. 1tonna kora tuproqda mikroorganizmlarning soni 25x10 ga yetishi mumkin. Shunday kilib tuproq biogen usulda xosil bo’ladi. U organik va anorganik moddalardan xamda Tirik organizmlardan tashkil topadi. Biosferadan tashkarida tuproq xosil bo’lishi mumkin emas. Tuproqda kechadigan jaraenlar moddalarning biosferada aylanishining tarkibiy kismini tashkil etadi.
Okean suvlarning 100 m. gacha bo’lgan katlamida bir xujayrali suv utlari mikroplankatonni xosil qiladi. Sayeramizdagi fotosintez jaraenining 30%ga yakini suvda kechadi. Okeanning tubida juda kup
Do'stlaringiz bilan baham: |
