4- ma’ruza. Meva va lazzatli maxsulotlar sifati reja: Xo’l meva va rezavor mevalar. Mevalarning klassifikasiyasi

---

4- MA’RUZA. MEVA VA LAZZATLI MAXSULOTLAR SIFATI 
Reja: 
1. Xo’l meva va rezavor mevalar. 
2. Mevalarning klassifikasiyasi. 
3. Sabzavotlarning klassifikasiyasi. 
4. Choy va choy ichimliklari. 
5. Kofe va kofe ichimliklari. 
6. Alkogolli ichimliklar. 
7. Uzum vinolar 
Xo’l meva va rezavor mevalar inson organizmi uchun zarur moddalarga boydir. 
Ularda uglevod, kislota, minerallar, vitamin, oshlovchi, pektin va hushbo’y 
moddalar 
bor. Ulardan ba`zilari, masalan, yong’oq tarkibida oqsil va moy eng to’yimli 
moddalarga boy. 
Meva va rezavor mevalar yoqimli ta`m va hidga ega bo’lib, kishi organizmida 
oson hazm bo’ladi. Ba`zi mevalarning, masalan uzum, malina, chernika, qora 
smorodina, limonning shifobaxsh xususiyati katta. 
Barcha mevalar, tuzilishiga qarab, urug’li, danakli, rezavor mevalar, subtropiq 
tropik va yong’oq mevalarga bo’linadi. 
2. Mevalarning klassifikasiyasi. 
Urug’li mevalar. Urug’li mevalarga olma, noq bexi shuningdeq dulana, va 
boshqalar kiradi. Urug’li meva pust, mag’iz va urug’ uyasidan iborat. 
Olma to’yimlilik qimmatiga ega, chunki unda 7 dan 15% gacha qand, 0,2 dan 
0,8% gacha organiq kislotalar, 0,2 dan 0,8% gacha mineral moddalar. A, V, S 
vitaminlari, oshlovchi va pektin moddalar bo’ladi. Olma tabiiy iste`mol 
qilinishidan 
tashqari undan sharbat, vino va qoqi olish uchun qandolat mahsulotlarini ishlab 
chiqarishida foydalaniladi. 

---

Ertagi navlarga: “Lesnaya krasavisa”, “Rano”, “Podarok” va boshqalar, yozgi 
“Zimnaya nashvati 2”, “Sariq Go’zal” va boshqalar, kuzgi naviga -“El`sari”, 
“Yubileynaya” va boshqalar kiradi. 
Rezavor mevalar. Rezavor mevalar madaniy va yovvoyi turlarga bo’linadi. 
Madaniy rezavorlarga bog’ va mevazorlarda o’stiriladigan uzum, krijovniq 
smorodina, 
zemlyanika, qo’lupnay, malina kiradi. Yovvoyi o’simliklardan maymunjon 
iste`mol 
qiymati yuqori hisoblanadi. 
Rezavor mevalar to’yimli va yuqori ta`mlilik xususiyatlariga ega. Ularning 
tarkibida oson hazm bo’ladigan qand, organiq kislotalar, vitaminlar, mineral 
moddalar 
bor. 
Uzum, qora smorodina, malina singari rezavor mevalar shifobaxshlik 
xususiyatiga ega. 
Uzum ishlatilishiga qarab xuraki, mayizbop va vinobop turlarga bo’linadi. 
Xuraki navlarning ta`mi yaxshi, unda 15 dan 20% gacha qand (asosan, glyukoza) 
va 0,7% kislota bor. Mayizbop navda kamida 20% qand va xuraki navdagiga 
nisbatan 
kamroq kislota bo’ladi. 
Subtropik va tropik mevalar. Subtropik—sitrus mevalarga anjir, anor, xurmo; 
tropik mevalarga banan, ananas, xurmo kiradi. Subtropik mevalar O’rta Osiyo 
respublikalari yetishtiriladi, tropik mevalar esa bizning mamlokatimizda o’smaydi. 
Sitrus ekinlarga apel`sin, mandarin, limon va greyfrutlar kiradi. Ularning hammasi 
juda 
mazali bo’lib, qand moddasi (3 dan 9% gacha), kislota (1 dan 6% gacha), pektin, 
shuningdeq mineral moddalar (kal`siy, fosfor kabi) ko’p, S vitamini va undan 
birmuncha kamroq V, R va A vitaminlari bor. 
Apel`sin mevasining eti yumshoq va pusti qizg’ish bo’ladi. Barcha turdagi 

---

apel`sinlar tuzilishi va po’stining qalinligiga qarab, qalin va yupqa po’stli, shakliga 
ko’ra, yumaloq va ovalsimon; urug’ining bor-yo’qligi jihatidan urug’li va urug’siz; 
pishish muddatiga qarab, ertagi va kechki; yirik-maydaligi jihatidan yirik va 
o’rtacha 
hillarga bo’linadi. Mevaning eti sersuv, shirin yoki nordon ta`mli; 9—13 
tilimchadan 
iborat. 
Mandarinning mevasi yassi - sharsimon yoki sharsimon shaklda; qo’ngir yoki 
to’q qo’ngir rangli, eti sersuv, 9—12 tilimchadan iborat, shirin yoki nordon ta`mli, 
hushbo’y hidli, urug’lik yoki urug’siz bo’ladi. 
3. Sabzavot mahsulotlarining klassifikatsiyasi 
Sabzavotchilik kishloq xo’jaligining eng muhim tarmoqlaridan biridir. 
Savbazavot maydonlari yildan-yilga kengayib, sabzavot ekinlarining hosildorligi 
ortmoqda, kartoshka va sabzavotlarning yalpi hosili ko’payib bormoqda. 
Iste`mol mahsuloti sifatida sabzavotning roli juda muhimdir. Sabzavotlar 
tarkibida uglevod, mineral moddalar, organiq kislotalar, vitamin, glyukozid, 
fitonsid, 
hushbo’y va rang beruvchi moddalar bo’ladi. 
Barcha sabzavotlar ovqatga o’simlikning qaysi qismi ishlatilishi va boshqa 
belgilariga qarab, quyidagi gruppalarga bo’linadi: tuganaklilar, karamsimon 
sabzavotlar, ildizmevalar, qovoq, tomat, piyoz, bargi eyiladigan ziravor, desert, 
dukkakli va donli ekinlar 
4. ChOY VA ChOY IChIMLIKLARI 
Lazzatli mahsulotlar klasifikasiyasi va assortimentlarini shakilanishi va tayorlash 
texnologiyasi bo’yicha pedagogik texnologiyalar orqali “mazgovaya ataka” bilan 
hamda “muloqat” uslubi orqali talabalar bilan dars o’tiladi. 
Choy. Choy yoqimli ta`mi va hushbo’yligi, shuningdeq sog’lomlashtiruvchi 
hamda parxez xususiyatlari tufayli juda keng tarqalgan ichimlik hisoblanadi. 
Choyning sifati ko’k choy bargining ximiyaviy sostaviga bog’liq Choy bargi 

---

tarkibida: choyga ta`m, rang va shira beradigan oshlovchi moddalar; asablar 
sistemasini 
qo’zg’atuvchi kofein; choyga yoqimli, hushbo’y hid beradigan efir moyi bo’ladi. 
Shuningdeq choy bargi tarkibida oqsillar, uglevodlar, kislotalar, pektin va mineral 
moddalar, vitaminlar va fermentlar bor. Tayyor choyning sifatiga, shuningdeq 
terilgan 
bargga ishlov berish usuli ham ta`sir qiladi. 
Ishlov berish usuliga ko’ra bayxa (sochma) va presslangan choy (taxta choy va 
tosh choy) larga bo’linadi. 
Choy bargini fermentasiya qilinishiga ko’ra choy famil ko’k; sariq va qizil; 
ustirilgan joyiga ko’ra - Gruzin, Ozarbayjon, Krasnodar, Xind, Seylon choyi va 
boshqalarga bo’linadi. 
Boyxoli famil choy o’simlikning uchidagi yosh, rivojlanmagan barglari (fleshlar) 
dan tayyorlanadi. Terib olingan barglar sifatiga qarab navlarga ajratiladi, 
so’litiladi, 
buraladi, fermentasiya qilinadi va quritiladi. 
5. KOFE VA KOFE IChIMLIKLARI 
Kofe. Kofe tropik iklimdagi mamlokatlarda o’sadigan kofe daraxti mevasining 
urug’dan olinadi. Kofe daraxtining mevasi olcha kattaligida bo’lib, ikkita, ba`zan 
bitta 
urug’i bo’ladi. Kofe mevasi terib olingandan keyin etidan ajratiladi, silliqlanadi,
sifatiga qarab navlarga ajratiladi va qoplarga joylab uzoq muddat saqlanadi. 
Masalan, 
Yava va Liberiya kofelari kamida bir yil, Mokko kofesi uch yilgacha, Braziliya 
kofesining ayrim navlari 10—12 yilgacha saqlanadi. Kofe kancha uzoq saqlansa 
ta`mi 
shuncha yaxshi va hushbo’y bo’ladi. 
Kofening turi juda ko’p bo’lib, odatda ular o’zi o’sadigan-joyning nomi bilan 
ataladi. Arabistonning Mokko, Braziliyaning Santos, Hindistonning Malbdr 
kofelari va 
Seylon, Kolumbiya, Gvatemala kofelari yaxshi kofelardir. 

---

Savdoga hom yoki qovurilgan urug’lari, tuyulgan, cho’kmasiz eriydigan kofe va 
konsentratlangan kofe chiqariladi. Tuyulgan hom urug’lardan kofe ichimligi 
tayyorlanmaydi, chunki uning ta`mi juda yoqimsiz burushtiradigan bo’ladi. 
Shuning 
uchun kofe avval qovuriladi, keyin maydalab un qilinadi. 
6. ALKOGOLLI IChIMLIKLAR 
Tarkibida etil spirti bo’lgan ichimliklar alkogolli ichimliklar deyiladi. Aroq, 
likyor-aroq mahsulotlari, uzum va meva rezavorlardan tayyorlangan vinolar, 
kon`yak 
alkogolli ichimliklardir. 
Aroq va likyor-apok mahsulotlari. 
Aroq va likyor-aroq mahsulotlari uchun etil spirti asosiy homashyo bo’lib xizmat 
qiladi. U tarkibida kraxmal bo’lgan (kartoshka, don va boshqalar) yoki qand 
bo’lgan 
har hil mahsulotlar, drojji yordamida achitib olinadi. Iste`mol uchun o’tkirligi 
kamida 
96,5% bo’lgan, yaxshi tozalangan yoki rektifikasiya qilingan spirt ishlatiladi. 
Tozalanmagan spirt faqat texnikaviy maqsadlarda qo’llaniladi. 
Likyor-aroq mahsulotlari. Likyor-aroq mahsulotlariga damlamalar, nalivkalar, 
likyorlar va punshlar kiradi. Ularga spirt, suv, qand, shifobaxsh va hushbo’y o’tlar, 
mevalar, rezavorlar, sharbatlar, morslar, efir moyi moddalari homashyo bo’lib 
xizmat 
qiladi. 
Damlamalar tarkibidagi spirt va qandga ko’ra achchiq, yarim shirin va shirin 
bo’ladi. 
Achchiq damlamalar suv qo’shilgan va rektifikasiyalangan etil spirtiga har hil 
hushbo’y o’tlar, urug’lar, sitrus mevalarining po’sti va boshqalar qo’shib uzoq 
saqlash 
yo’li bilan hosil qilinadi. Hosil bo’lgan spirtli damlama suv bilan aralashtiriladi, 
ozuqa 
bo’yoqlari bilan rang beriladi va ozroq qand (1—2%), ayrim navlariga esa 

---

hushbo’yligini oshirish uchun efir moyi qo’shiladi. Achchiq damlamalar, ya`ni 
o’tkir 
aroq mahsulotlari tarkibida 30 dan 45% gacha spirt bo’ladi. 
Ularga: “Gorniy dubnyak”, “Zubrovka”, “Zveroboy”, “Anisovaya”, 
“Vishnevaya”, “Tminnaya”, “Myatnaya”, “Limonnaya” va boshqa turlari kiradi.
Yarim shirin damlamalarning tarkibida 25—30% spirt va 2—3% qand bo’ladi. 
Ularga “Vishnevaya”, “Ryabinovaya”, “Yantarnaya” turlari kiradi. 
7.Uzum vinolari. 
Uzum vinolari tarkibida spirtdan tashqari qand, organiq kislotalar, oshlovchi, rang 
beruvchi, hushbo’y, mineral moddalar va B1, B2 hamda S vitaminlari bor. Uzum 
vinolari g’oyat lazzatli bo’lib, ulardan ba`zilari hatto davolash uchun ham 
qo’llaniladi. 
Mamlokatimizda uzum vinolari juda ko’p ishlab chiqariladi. Vinolar tarkibida 
uglekisliy gazi bo’lmagan (yumshoq) va gazli vinolarga ajratiladi. 
Yumshoq vinolar katta assortimentda ishlab chiqariladi. Ular savdoga oddiy 
butilkalarda chiqariladi. Sifatiga ko’ra yumshoq vinolar markali oddiy (ordinar), 
kolleksiyali turlarga bo’linadi. 
Markali vinolar uzumning ma`lum bir navidan ishlab chiqariladi. Ular vino ishlab 
chiqaradigan rayonga xos va doimiy sifat ko’rsatkichlari bilan farqlanadi. Odatda 
markali vinolar 2 yildan 6 yilgacha va undan ham ko’proq saqlab etiltiriladi. 
Markali 
vino solingan butilkaning tomog’iga uzum hosili yig’ilgan yil ko’rsatilgan yorliq 
yopishtiriladi. 
Oddiy vinolar sifatiga ko’ra markali vinodan ancha past va ularning doimiy sifat 
ko’rsatkichlari bo’lmaydi. Oddiy vinolar uzumning har hil navidan qilinadi va 
faqat 3 
oydan bir yilgacha saqlanadi. Bir yildan ortiq saqlangan oddiy vinolar etilgan 
oddiy 
vino hisoblanadi, ammo markali vino sanalmaydi. 
Kolleksiyali vinolar kamida 6 yil, shu jumladan, butilkalarda kamida 3 yil 

---

saqlangan a`lo sifatli markali vinolardir. 
Uzum vinolari odatda stoloviy, o’tkirlashtirilgan, hushbo’ylantirilgan va gazli 
vinolarga bo’linadi.