4-amaliy mashg‘ulot mavzu: Qattiq jismning eng sodda harakatlari: 1- masala

4-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Qattiq jismning eng sodda harakatlari:
1- masala. Ellipsograf lineykasiga mahkamlangan A va B polzunlar, o’zaro perpendikulyar bo’lgan yo’naltiruvchilar bo’ylab harakat qilmoqdalar (119- shakl). AB=l ga teng bo’lsa, lineyka M nuqtasini traektoriyasi aniqlansin.


119- shakl
Echish. A nuqtani qutb deb tanlab olamiz va M nuqtaning holatini lineykada olingan AM=b kesma orqali aniqlaymiz. Lineykaning holati j-burchak orqali ifodalanadi. U holda M nuqtani qo’zg’almas Oxy o’qlardagi x va y koordinatalarini aniqlaymiz: x=(b-1)cosj, y=bsinj bo’ladi. Shu ikkala tenglamalardan vaqtga bog’liq o’zgaruvchi j -ni yo’qotib yuborsak, (lineykaning harakat qonuni qanday bo’lishidan qathiy nazar) M nuqtaning traektoriyasi aniqlanadi. M nuqta traektoriyasining tenglamasi,

bo’ladi, bu egri chiziq esa, markazi O nuqtada joylashgan, yarim o’qlari a=|b-1| va b - lardan iborat ellips ekan.
Tegishli vintlar yordamida l va b -larni o’zgartirib, lineykaning o’lchamlaridan katta bo’lmagan harqanday yarim o’qlarga ega bo’lgan ellipsni chizish mumkin ekan. Shu sababli bu mexanizmni ellipsograf (ellips chizuvchi-tarj) deb ataladi.

2- masala. Val n=90 ayl/min burchakli tezlik bilan aylanma harakat qilmoqda. Shu valni aylantirayotgan yuritmani o’chirib qo’yilgandan keyin u sekinlanuvchan harakat qilib, t₁=40 s vaqt o’tgandan keyin to’xtaydi. Shu val o’z o’qi atrofida 40 s vaqt ichida necha marta aylanganligi aniqlansin.

Echish. Harakatni kuzatishni boshlagan vaqtimizda, ya’ni t=0 s da j₀=0 ekanligni e’tiborga olib va val tekis sekinlanuvchan harakat qiladi deb hisoblasak, u holda bunday harakatning qonuni,
, (a)
Boshlang’ich burchakli tezlikni rad/s - lar orqali aniqlaymiz, yuritma o’chirilguncha

Val aylanishdan to’xtaguncha t=t₁ s vaqt o’tib w₁=0 bo’lgan. Ushbu qiymatlarni (a) formulaning ikkinchi tenglamasiga qo’ysak,
0=pn/30+et₁ bundan e=-pn/30t₁
Agar t₁ -vaqt ichidagi aylanishlar sonini N - bilan belgilasak (n bilan N-ni aralashtirmaslik lozim; N -aylanishlar soni, n - esa burchakli tezlik). U holda valning burilish burchagi j₁=2pN bo’ladi. Aniqlangan e va j₁ -larning qiymatlarini (a) formulaning birinchi tenglamasiga qo’ysak,
2pN=(pn/30)t₁-(pn/60)t₁=(pn/60)t₁
bundan
N=nt₁/120=30 ayl.
ekanligini aniqlaymiz.
3-masala. Radiusi R=0,6 m bo’lgan maxovik n=90 ayl/min tezlik bilan tekis aylanma harakat qilmoqda. Shu maxovikning gardishidagi nuqtaning tezlik va tezlanishi aniqlansin.
Echish. Maxovikning gardishidagi tezlik v=Rw formula orqali hisoblanadi. Masalada, burchakli tezlik ayl/min -larda berilgan, shu sababli uni rad/s -larga aylantiramiz. U holda w=pn/30=3p va v=R×3p»5,7 m/s.
w=const bo’lgani uchun e=0 va =R×e=0 bo’ladi, shunga ko’ra,

Nuqtaning tezlanish vektori M nuqtadan aylanish o’qiga qarab yo’nalgan bo’ladi.


.