4 I bob. “Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulining nаzаriy mаsаlаlаri

Grammatik shakllangan gaplar. Grammatik shakllangan gaplarda kesimlik kategoriyasi shakli kesimlik qo`shimchalarining faqat o`zi bilan yoki bog`lama va kesimlik qo`shimchalari vositasida yasalishi mumkin. O`zbek tilida kesimlik qo`shimchalarining quyidagi turlari mavjud.
1.Kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya’ni ajralmas, bitta moddiy ko`rinishda berilgan qo`shimchalar bo`ladi: o`qi -y , ket- aylik, kel- di. Bu qo`shimchalar (-y, -aylik, -di) ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga egadirlar. Masalan, o`qiy kesimidagi -y qo`shimchasi bo`lishlilik (-may uning bo`lishsiz shakli), buyruq- istak mayli(bunda -sin, -ng, (o`qisin, o`qing ) bilan paradigma – o`xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs–o`qi), birlik (ko`plikda–o`qiylik) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so`zshakllari tarkibidagi shart mayli qo`shimchasida ham ko`rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1.O`qi! 2. Mirtemir – shoir. 3.Kuz.
2.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo`shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo`shimcha bilan beriladi: kel - ma - di, kel - ma -y.
3.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo`shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo`shimcha bilan beriladi: bor- sa -ng, o`qi- sa -ngiz, ko`r- di - mi.
4.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo`shimcha bilan ifodalanadi: ko`r-ma-di-ngiz.
5.Kesimlik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo`shimchalar bilan ifodalanadi: ko`r-ma-sa-ydi-ngiz.
6.Kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog`lama yoki to`liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo`laman (A.Muxtor). Hamon yodimdadir: gul chog`i erdi (Uyg`un, I.Sulton).
7.Kesimlik kategoriyasi ma’nosi harakat tarzi shakllari bilan analitik usulda ifodalanadi: Uni ko`rdi-yu, suyunib ketdi. Meni ko`rganingni hech kimga ayta ko`rma. Sanab o`tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtayi nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va lisoniy sintaktik qolipda, aytilganidek, bitta ramz – [Pm] shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling.
Sensan har narsadan mo`tabar aziz ( W– sen, Pm – san).
Ha, ha, ammamning buzog`isan (W– buzog`i, Pm – san ).
U dengiz hukmdori edi (W– dengiz hukmdori, Pm– edi.)
U shu yerda yashaydi, uyi ham shu maktabda (W– yasha, maktabda, Pm – di).
Ma’lum bo`ladiki, [WPm] [W] va [Pm] qismlaridan iborat bo`lib, atash ma’nosini [W], kesimlik ma’nosini [Pm] ko`rsatgichlari beradi.