4. Jamoat transportidan foidalanishning huquqiy afzalliklarini sanab o’ting

Kazus
Tabiy resuslar vazirligi 10-apreldan davom etadigan ‘’Toza havo’’ oyligi doirasida barcha vazirliklar, idoralar, korxona va tashkilotlar, Qoraqalpog’iston Vazirliklar Kengashi, shuningdek, shahar va viloyatlar hokimliklarini barcha xodimlarini chaqirdi. 10-may, har juma kuni ‘’Avtobobilsiz kun’’ o’tkazish e’lon qilindi.
‘’Ushbu aksiyadan ko’zlagan maqsad transport vositalarining atrof- muhitga ta’sirini kamaytirish, shuningdek, sog’lom turmush tarzi uchun velosipeddan foidalanishdan iborat’’ , - deyiladi xabarda.
Eslatib o’tamiz, avvaliroq Toshkent shahar hokimligi 28-aprel kuni ‘’Avtamabilsiz kun’’o’tkazish haqida xabar bergan edi. Shaxsiy avtomabillarda sayohat qilishni qisqartirish, jamoat transporti, velosiped va piyoda yurish avzalliklarini axoli o’rtasida targ’ib qilishga qaratilgan ‘’ Ko’p tadbirlar e’lon qilindi.
Savollar:
1. Bir oy muddatga chaqiriq e’lon qilishga vazirlikning shu kabi vakolatlari qaysi huquqiy hujjatda mavjudligini mamlakat qonunchiligidan aniqlashga harakat qiling.
2. Vazilirlik xabari yuridik faktmi? Ha bo’lsa, unda bu faktni nazariy jihatlarga ko’ra tasfirlashga harakat qiling.
3.Buni huquqning tartibga solish funksiyasi deb hisoblash mumkinmi? Ushbu holatdan foidalanib, huquqning funksiyalari haqida qisqacha fikir yuriting.
4. Jamoat transportidan foidalanishning huquqiy afzalliklarini sanab o’ting.
O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 29- yanvardagi ‘’Tabiyatni muhofaza qilish to’g’risida’’gi qonnuning 30-moddasida Davlat atrof tabiy muhit holatini kuzatib borish xizmati tabiy muhitda sodir bo’layotgan fizik, kimyoviy, bialogik, jarayonlarni atmosfera havosi, tuproq , yer usti va yer osti suvlarining ifloslashish darajasini, ifloslashishning o’simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri oqibatlarini kuzatib borish, manfaatdor tashkilotlar va aholini atrof tabiy muhitda bo’layotgan o’zgarishlar haqida joriy va shoshilinch axborotlar hamda bu muhit holatiga doir taxminlar bilan ta’minlash maqsatida tashkil etiladi. Atrof tabiy muxit holati to’g’risidagi axborot ochiq-oshkora yo’sinda bo’lib, uning asosiy ko’rsatgichlari davlat ekalogiya va atrof-muxitni muxofaza qilish organlari tomonidan e’lon qilish uchun muntazam berib boriladi deb belgilangan. Bundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki Tabiyat resuslar vazirligi ham atrof muhit bilan bog’liq masalalarda ishtirok etadi.
Ushbu qonun 8-moddasida O’zbekiston Respublikasi ekalogiya, atrof- muhitni muxofaza qilish, tabiy resuslardan oqilona foidalanish va ularni qayta tiklash sohasidagi davlat boshqaruvi qonunlar va boshqa normativ –huquqiy hujjatlarga muofiq O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O’zbekiston Respublikasi Ekalogiya va atrof- muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, mahaliy davlat hokimyati organlari tomonidan amalga oshiriladi deb ko’rsatilgan. Ya’ni ushbu vaziyatda shaxar hokimlari ham tabiyatni muhofaza qilish sohasida ma’lum bir qator qabul qilishi mumkinligini anglatadi.
Bundan tashqari tabiyatni muhofaza qilishga oid masalalar ‘’Xo’jalik yurutuvchi subeyktlar faolyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’grisida’’gi, ‘’ Atmasfera havosini muhofaza qilish to’g’risida’’gi , ‘’o’simlik dunyosini muhofaza qilish to’g’risida’’gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida’’gi qonunning 10-moddasida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
Ekalogiya nazorat sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirolishini taminlaydi;
Davlat ekalogik nazoratni, shuningdek atrof muhitning davlat monitoringni amalga oshirish tartibini belgilashi ko’rsatilgan.
11-moddasida esa Ekalogik nazorat soxasidagi maxsus vakolatli davlat organnlari va ularning vakolatlari ko’rsatilgan.
O’zbekiston Respublikasi Ekalogiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Sanoat xafsizligi davlat qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirligi, O’zbekiston Respublikasi suv xojaligi vazirligi, O’zbekiston Respublikasi O’simliklar karantini va himoya agentligi, O’zbekiston Respublikasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Qishloq xojaligi vazirligi maxsus vakolatli davlat organlaridir.
Ushbu organlar davlat ekalogik dasturlari va boshqa ekalogik dasturlarni, shu jumladan atrof muhitning davlat manitoringi dasturini ishlab chiqarishda ishtirok etadi hamda ularning amalga oshishini taminlaydi deb aytib o’tilgan. Ushbu normalar ham aynan yuqorida keltirilgan holat bo’yicha tabiat resuslari vazirligi va mahaliy hokimligini vakolatlari mavjudligini ko’rsatadi.
Hayotning har bir haqiqati qonuniy emas . Bu qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holat bo’lishi mumkin. Yuridik faktlar huquqiy munosabatlarning paydo bo’lishi o’zgarishi va tugatilishi uchun zarur shartlardir. Yuridik faktlar, ularning mohiyati , royxati tegishli huquq normalari bilan belgilanadi. Fuqorolik qonunchilik normasi bunga misol bo’la oladi, unda vafot etgan deb e’lon qilgan fuqoro paydo bo’lgan yoki uning turgan joyi aniqlangan tag’dirda , tegishli qaror sud tomonidan bekor qilinadi. Bu yerda vafot etgan deb e’lon qilingan fuqoroning faydo bo’lishi va uning joyini aniqlash uning o’limi to’risidagi qarorni sud tomonidan bekor qilinishi kabi huquqiy oqibatlarga olib keladigan o’ziga xos hayotiy holatlardir.
Binobarin , huquqiy faktlar qonun ustivorligi gipotezasida nazarda tutilgan hayotiy holatlardir. Huquqiy munosabatlar kabi yuridik faktlar ham turli asoslarga ko’ra tasvirlanadi. Kishilar irodasiga boig’liq yoki bog’liq emasligiga qarab yuridik faktlar yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bo’linadi.
Huquqiy o’zgarishlar –Bu sodir bo’lishi odamlarning xohish –irodasiga bog’liq bo’lmagan hayotiy holatlardir. Bularga quydagilar kiradi : tug’ilish , odamning tabiy o’limi , tabiy ofat va boshqalar.
Huquqiy harakatlar -bu odamlarning xohishiga ko’ra yuzaga keladigan hayotiy holatlardir.Bularga shaxslarning yuridik axamiyatiga ega bo’lgan turli harakatlari kiradi. Miqdoriy tartibga ko’ra oddiy va murakkab yuridik faklar ajratiladi. Oddiy yuridik fakt huquqqiy oqibatlarga olib keladigan yagona holat. Masalan ishdan bo’shash yaxshi sabablar, ko’chani belgilanmagan joyda kesib o’tish va hakazo.
Murakkab yuridik fakt ikki yoki undan ortiq hayotiy holatlardan iborat bo’lib , ularning har biri yoki birgalikda huquqiy oqibatlarga olib keladi.
Shunday qilib, keksa yoshdagi pensiya olish uchun sizga quydagilar kerak:
Mehnat daftarchasi mavjudligi;
Malum bir yoshga yetish
Organning qarori ijtimoiy himoya pensiya tayinlash to’g’risida.
Bunday murrakab yuridik fakt ‘’ huquqiy tuzilma ‘’deb ataladi.
Harakatning tabiyatga ko’ra , bunday yuridik fakt qonuniy (ruxsat etilgan) va noqonuniy deb tasniflashi mumkin.
Qonuniy harakatlar – Bu qonun ustuvorligi ko’rsatmalarga mos keladigan odamlarning harakatlaridir.
Qonuniy harakatlarning bir turi huquqiy aktdir.
Huquqiy akt –bu huquq subeykti tomonidan oldindan nazarda tutilganmi, kim tomonidan sodir etilganligi yoki yo’qligidan qatiy nazar, huquqiy oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladigan harakatlardir. Masalan dramaturug ma’lum bir teatr uchun spektakl yozadi(qasdan qilingan harakatlar). Ammo spektaklning boshqa teatr tomonidan saxnalashtirilgan dramaturg bunday natijani oldindan ko’ra olmagan bo’lsa-da , asar mualifi uchun qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda pul to’loviga subeyktiv huquqni keltirib chiqaradi.
Yuridik harakatlarning yana bir turi huquqiy munosabatlarning paydo bo’lishi o’zgarishi va tugatilishi uchun asoslar hisoblanadi yuridik faktlar – ngipatezalarda mavjud bo’lgan ko’rsatgichlar huquqiy tartibga solish.
Yuridik faktni aniqlash zaruryati shundan iborat huquqiy tartibga solish mavjudligi yoki yo’qligi ma’lum huquqiy oqibaqtlarning yuzaga kelishi bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p miqdordagi turli xil faktik holatga asoslanadi.
Yuridik faktning organlari :
1. Yuridik fakt –bu hayotiy hilat , tashqari tomon ifodalangan(fikir va his-tuyg’u ular yuridik fakt sifatida tan olinmaydi).
2. Yuridik fakt –ifodalangan holat mavjudligi yoki yo’qligi muayyan hodisalar.
3. Bu shunday holatlar taqdim etilgan yaxshi mening huquqim.
4. Yuridik faktlar huquqiy oqibatlarga olib keladi.
Yuridik faktlar –huquqiy munosabatning paydo bo’lishi, o’zgarishi va tugatilish bilan bog’liq bo’lgan o’ziga hos hayotiy holatlar.
Yuridik faktning tasnifi;
Yuridik faktlar idora asosida quydagilarga bo’linadi;
Hodisalar –sodir bo’lishi inson irodasiga bog’liq bo’lmagan holatlar, tabiat hodisalari ( o’lim, tabiat , hodisalar);
Harakatlar –bu shaxsning irodasi natijasi bo’lgan holatlarda harakat ostida yuridik fan nafaqat faol, ijobiy, harakatlari, balki qonun ustivorligi ularni faol harakatlarni amalga oshirishga majbur qiladigan holatlarda ham odamlarning harakatsizligi tushuniladi.
O’z navbatida , harakatlar quydagilarga bo’linadi;
Qonuniy hujjatlar – huquqiy normalar talabalarga muofiq amalga oshiriladi;
Noqonuniy harakatlar –huquqiy normalar talablarni buzish , jamiyat va davlatga zarar yetgazish.
Qonuniy, o’z navbatida , quydagilarga bo’linadi;
Huquqiy aktlar- huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarish maqsatida qilingan harakatlar – bitimlar, sud qarori;
Huquqiy harakatlar –ularni sodir etgab shaxsning niyatidan qat’I nazar , huquqiy oqibatlarga olib keladigan harakatlar – badioy asar yaratish.
Huquqiy harakatlar –ularni sodir etgan shaxsning niyatidan qattiy nazar, huquqiy oqibatlarga olib keladigan harakatlar- badiy asar yaratish.
Huquqiy munosabatlar kodeks va qonunlar saxifalarida emas, balki jamiyatda mavjud. Ularning paydo bo’lishi quydagilarga bog’liq muhit, odamlardan , har qanday hodisalardan. Huquqiy munosabatlar o’z- ozidan emas , balki inson harakatlari yoki boshqa hodisalar natijasida o’zgaradi va tugatiladi. Jamiyat hayotining bu xilma-xil hodisalarini qonun chiqaruvchi belgilab beradi, qoidalar mavjud aniq vaziyatlarga o’z vaqtida javob berish uchun. Shuning uchun ichida yuridik fan mavjud alohida toifa ‘’huquqiy faktlar’’ deb ataladi.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib aytish mumkinki, Vazirlik yoki tuman hokimligi ‘’avtomobilsiz kun’’ deb e’lon qilinishi haqida qaror rasmiy ravishda chiqarilgan va bunga huquqiy jihatdan vazifasi deb hisoblasak, ushbu vaziyat yuridik fakt deb atash mumkin. Ya’ni bunda ma’limot bir qoidalarni o’zgartirishga olib keluvchi vaqtinchalik normalar paydo bo’lishidir. Yuridik fakt –bu huquqiy norma huquqiy munosabatlarning paydo bo’lishi,o’zgarishi yoki tugatilishi , muayyan huquqiy oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan muayyan huquqiy oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan muayyan huquqiy oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan muayyan hayotiy holat.
Yuridik faktlar huquqiy tartibga solish mehanizmida bir qancha muxim vazifalarni bajaradi. Kimga asosiy yuridik faktlarning vazifalari bog’lash:
1)qonun ijodgorligi –faktlarhuquqiy oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi;
2)qonunni o’zgartirish – huquqiy holatning o’zgarishi (masalan, ixtirodan foidalanish huquqini uchinchi shaxsga o’tgazish fakti);
3)tugatish –amal qilish muddati tugashi (masalan patent );
4)tuzatuvchi –huquqni tiklash imkoniyati (masalan , patentga bo’lgan huquq ).
Yuridik faktlarni quydagi asoslar bo’yicha tasniflang:
Oqibatlarning tabiyatga ko’ra ular qonun yaratuvchi, qonnuni o’zgartiruvchi va qonnuni to’xtatuvchilarga bo’linadi.
1. Yuridik faktlar huquq va majburiyatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi (universtitetga qabul qilish, harbiy hizmatga chaqirish va boshqalar).
2. Qonunni o’zgartiruvchi faktlar huquq va majburiyatlarning o’zgarishiga olib keladi.( kundizgi ta’lim, sirtqi ta’limga o’tish , harbiy unvon , lavozimlar va boshqalar)
3.Tugatish faktlari ularning huquq va majburiyatlarini bekor qilish (universtetdan haydash , ishdan bo’shatish ). Harbiy hizmat va hakazo).
Huquqiy munosabatlar ishtirokchikchilarning xoxish-irodasi bilan bog’liq holda hodisalar bo’yicha , harakatlar va yuridik ahamyatlarga ega davlatlardir.
1.Voqealar –bular subeytining xohish-irodasiga bog’liq bo’lmagan, ammo aniqlikka sabab bo’ladigan holatlardir huquqiy oqibatlar. Bularga kiradi tabiy ofatlar , tug’ilish, o’lim, da’vo muddati va boshqalar.
Huquqiy hodisalar –bu odamlarning irodasi bilan yuzaga kelmaydigan va unga qarab hech qanday harakat qilmaydigan holatlar mutloq hodisalar faqat hosil qiladi bir qator huquqiy oqibatlar.
Nisbiy hodisalar –odamlarning faolyati natijasida yuzaga kelgan , lekin ularni yuzaga keltirgan sabablardan qat’I nazar , ushbu huquqiy munosabatlarda harakat qiladigan holatlar (bitta sigirning yonishi natijasida butun fermaning yomg’inga uchrashi). Nisbiy hodisalar yuzaga kelishi mumkin ikki qator oqibatlari. Ikkinchi holda, huquqiy normalar huquqiy oqibatlarni nafaqat hodisalarbilan, ba’lki bog’lashi mumkin.
Ba’zan bir qatorning huquqiy oqibatlari bir qator boshqalarning oqibatlarida ta’sir qiladi. Masalan , meros qoldiruvchi o’ldirishda aybdor deb topilgan shaxs (noqonuniy harakat natijasida yuzaga kelgan oqibatlarning birinchi qatori)merosxo’rlar sonidan (hodisa tufayli yuzaga kelgan oqibatlarning ikkinchi qatori)chiqariladi.
Huquqiy funksiyalar –bu jamiyatda ijtimoiy munosabatlarga va kishilarning yurish –turishlariga huquqiy ta’sir qilishning asosiy yo’nalishlaridir. Huquq funkisyalari –ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta’sir etishning asosiy yo’nalishlari bo’lib ularning ma’zmuni huquqiy mohiyati va jamiyat hayotining turli jabhalari –iqtisodiy , siyosat ,ijtimoiy soxaga , ma’daniy –ma’naviy munosabatlarga tasir etadi va shu tariqa iqtisodiy , siyosiy va tarkibiy mazmunligi umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi. Huquq funksiyalarining ijtimoiy munosabatlariga ta’sir o’tgazish yo’nalishi sifatida rolni tavsiflovchi quydagi belgilari mavjud:
Huquq funksiyalari uning mohiyatlaridan kelib chiqadi va huquqning jamiyatdagi vazifasi bilan belgilanadi.
2. Huquqning funksiyasi uning ijtimoiy munosabatlariga ta’sirining shunday yo’nalishiki, bunda uning amalga oshishiga bo’lgan extiyoji ijtimoiy hodisa sifatida huquqning zaruryatini taqazo etadi.
3.Funksiya huquqning eng muhim xususiyatlarini ifodalaydi va u huquq taraqiyotining muayyan bosqichidan uning oldida turgan tub masalalarni hal etishga yo’naltiradi.
4. Huquq funksiyasi faol harakat yo’nalishidan iborat bo’lib , u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi.
5.Huquq funksiyasi o’zining muntazamligi bilan ajralib turadi. Uni qo’llashning yzluksizligi va doimiyligi aynan ushbu jihat bilan tavsiflanadi.
Huquq funksiyasini maxsuz yuridik (tor ma’noda ) va umumijtimoiy (keng ma’noda)turga tasniflash mumkin.
1. Maxsuz yuridik funksiyaning quidagi turlari mavjud ; tartibga soluvchi (regulyativ )va qo’riqlovchi.
Tartibga soluvchi funksiya – bu shunday huquqiy ta’sir qilish yo’nalishi bo’lib unda jamiyat taraqiyoti ehtiyojlariga mos keladigan ijtimoiy munosabatlar amalda bo’lishi taminlanadi va rivojlantiradi. Tartibga solish funksiyalari ajralib turadi. Huquqning statik tartibga solish va dinamik tartibga solish funksiyalari ajralib turadi. Huquqning statik tartibga solish funksiyasi ijtimoiy munosabatlarni muayyan huquqiy inistitutda mustahkamlash yo’li bilan ta’sir o’tgazishda namayon bo’ladi. Dinamik tartibga solish funksiyasi huquqning ijtimoiy munosibatlar harakatini , ya’ni dinamikasini rasmiylashtirish yo’li bilan ta’sir o’tgazishda ifodalanadi.
Huquqning regulyativ –statik , ya’ni tartibga soluvchi – statik funksiyasi deganda , huquqning ijtimoiy munosabatlar , ularning holati va erishilgan darajasini muntazamlashtirish hamda barqarorlashtirishga qaratilgan ta’sirlar tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu huquqiy inistitutlar shaklida mustahkamlashishi bu huquqiy tartibga solish maqsadlaridan biridir. Ushbu funksiya turli subeyktlarning huquqiy maqomini belgilashda , masalan, inson va fuqoroning asosiy huquq va erkinliklarini mustahkamlash, davlat organlari va mansabdor shaxsning vakolatlarini , jismoniy va yuridik shaxslarning huquqdorligini belgilashda namayon bo’ladi.
Huquqning mazkur funksiyasida uning tartibini nihoyatda yaqqol aks etadi.
Zero, fuqorolar