4-ma’ruza Avar davlati. Reja

Darsning xronologik xaritasi (80 minut) 
5 minut – hafta yangiliklari; 
5 minut – yo’qlama; 
5 minut – dars yuzasidan zarur adabiyotlar bilan tanishtirish; 
10 minut – o’tilgan dars yuzasidan savol javob; 

---

50 minut – ma’ruza; 
5 minut –o’tilgan ma’ruza yuzasidan savollarga javob byerish 
Tayanch iboralar: Turk hoqonligi, Ashina, Yettisuv, turkiy tilli xalqlar, 
Pannoniya 
680 yil, Dunay bo’yi
Pannoniya (hozirgi Vengriya, Yugoslaviya va Avstriya hududining bir 
qismi)dagi avarlarning davlat birlashmasi (6-asr o’rtasi – 8-asr oxiri). G’arbiy turk 
xoqonligining asosini tashkil etgan, boshida avarlar turgan yirik kabilalar 
uyushmasi O’rta Osiyodan Kaspiy bo’yining g’arbidagi dashtlarga, so’ngra shimoli 
Qora dengiz bo’ylari, Dunay bo’yi va Bolqon ya.o. ga bostirib kirganlar (6-asr 
o’rtasi). 6-asr 50–60 yillarida avarlar savirlar, antlar, gepidlar yevropalik qabilalar 
istiqomat qiladigan yerlarni vayron qilganlar. Shu yurishlar natijasida Pannoniyada 
davlat barpo etilgan. Davlatni yirik sarkarda Boyonxon boshqargan. Yashil rangli 
bayroqqa ega bo’lgan, bayroq o’rtasida orqaga qarab o’q-yoy otayotgan kishi otda 
chopib ketayotgan holatda tasvirlangan. Mahmud Koshg’ariy bu holatni 
Iskandarning Turonni bosib olayotgan davridagi turkiy qavmlarga nisbat bergan. 
Avarlar slavyanlar, franklar, langobardlar, gruzinlar, shuningdek Vizantiyaga 
muttasil hujumlar qilib turgan. 7-asr boshida Avar xoqonligining harbiy quvvati 
zaiflashgan, o’zaro nizolar avj olgan. 7-asr o’rtasida avarlar shimoli Qora dengiz 
bo’ylaridan siqib chiqarilgan. Dunay bo’ylarida 680 yil Birinchi Bulg’or 
podsholigi barpo etilishi bilan Pannoniyadagi Avar xoqonligi tasarrufidagi yerlar 
hududi qisqargan. 8-asr 90-yillarida Avar xoqonligi Buyuk Karl boshchiligidagi 
franklar tomonidan uzil-kesil tugatilgan. 
Aholisi turkiy qabilalar uyushmasidan iborat bo’lgan Bulg’or davlati hozirgi 
Volga va Kama daryolarining bo’ylarida 10-asrda vujudga kelgan. Bu davlat 
inqirozga uchragandan keyin qabila va xalqlarning Bulg’or ittifoqi tarqalib ketgan. 
Bu til to’g’risida vizantiyalik, yevropalik, arman va arab sayyohlarining 
xotiralarida, shuningdek qabr toshlarida saqlangan ma’lumotlar, kishi va joy 
nomlari asosida fikr yuritish mumkin. Bular Bulg’or tilining ba’zi xususiyatlarini 
aniqlashga imkon beradi. Macalan, qadimgi turkiy tillardan «z» o’rnida «r», «sh» 
o’rnida «l» mavjudligi bilan farq qilgap: kyor – kuz; xyol – qish. Bulg’or tili 
qadimgi tillardan hazar, hozirgi tillardan chuvash tiliga yaqin turadi. Bu 3 til 
birgalikda turkiy tillarning bulg’or guruhini tashkil qiladi. 
Bulg’orlar – 7-asrdan boshlab O’rta Volga bo’ylarida yashagan turkiy 
qabilalar. Bulg’or davlatiga Asparuxning otasi Qubrot asos solgan. 10 –14-asrlarda 
Bulg’oriyaning asosiy aholisi. Ularning avlodlari – chuvashlar, Qozon tatarlari va 
boshqalar. 
Volga-Kama 
Bulg’oriyasi 
poytaxti. 
Xarobalari 
Tatariston 
Respublikasining Bulg’or (Bulg’orlar) qishlog’i yaqinida saqlanib qolgan. 

---

Bulg’orda arxeologik qazish ishlari 1870 yilda boshlangan. 1950–57 yillarda esa 
A.P.Smirnov rahbarligidagi arxeologik ekspedisiya u yerda keng ko’lamda qazish 
ishlari olib borgan. B. o’rnidagi eig ilk manzilgoh mil. 1-ming yillikning 2-yarmiga 
oid. Sharq yozma manbalari (Ibn Fadlon, Ibn Havqal, Abulhamid Andalusii, Abu 
Abdulloh G’arnotiy va b. asarlari)da Bulg’orlar 10-asrdan tilga olingan bo’lib, 
uning vujudga kelishi aia shu vaqtga to’g’ri keladi. 13-asrning 2-yarmida bulg’or 
Oltin O’rdaning eng muhim savdo-sotiq va hunarmandchilik markaziga aylangan. 
Arxeologik qazishlar vaqtida bulg’orlar davlatining xarobasining 13–14-asrlarga 
doyr qatlamlaridan ko’plab mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari. taqinchoqlar, 
tangalar, turar joy va hammomlar xarobalari, xumdonlar, cho’yan eritish ko’ralari, 
sizot suv quvurlari hamda O’rta Osiyo, Qrim, Zakavkazye, Rus va Xitoydan 
keltirilgan buyumlar topilgan. Binolarning ko’pchiligi O’rta Osiyodan keltirilgan 
naqshinkor sirlangan sopol plitkalar bilan bezatilganligi aniqlangan. 14-asrga oid 
minora, bulg’or xonlari maqbaralari, Cherkov, masjid va bulg’or xonlarining yozgi 
qarorgohi xarobalari hozirgacha saqlanib qolgan. Bulg’oriyaning eng qadimiy 
aholisi frakiy qabilalaridir. Mil. 1-asrda Bulg’oriyani Rim imperiyasi bosib oldi; u 
qulaganidan so’ng Vizantiya tarkibiga kirdi. 7-asr boshlarida Bolqonga slavyanlar 
bostirib kirib, keyinchalik bu yerda dastlabki davlat – Yetti slavyan qabilasi deb 
nomlangan ilk feodal davlatini tashkil etishdi. 7-asrning ikkinchi yarmida 
Bulg’oriya hududiga xon Asparux (Isperix) boshchiligidagi protobolgarlar – 
qadimiy bulg’orlar (ko’chmanchi turkiy elat) bostirib kirdi. Ular slavyanlar bilan 
birga poytaxti Pliska shahri bo’lgan Birinchi bulg’or podsholigi (681–1018) ni 
tuzdilar 
Birinchi bolgar podsholigi Bolqon yarim orolining shimolida mavjud 
bo’lgan ilk slavyan-bulgor davlati (681–1018). Bulg’or qabilalari Asparux 
yetakchiligida 7 slavyan qabila ittifoqini tobe qilib, ular istiqomat qilgan 
hududlarni Vizantiya asoratidan xalos etgach, tashkil topgan. Poytaxti – Pliska 
shahri bo’lgan. 893 yildan – Preslav shahri. Bulg’orlar 865 yilda xristian dinini 
qabul qilishgan. Simeon shoh davrida yuksak darajada kuch-qudratga erishgan. 
969 yilda Sharqiy va G’arbiy Bulg’or podsholigiga bo’linib ketgan. 1018 yilda 
Vizantiya tomonidan zabt etilgan.