4-maruza. Leksik ma'no taraqqiyoti. So‘z leksik ma'nosining hosila ma'no yuzaga keltirishi. Leksik ma'noning kengayishi va torayishi. Evfemizm va disfemizm. Reja

Evfemizm va disfemizm. Evfemizm va disfemizm shu tilda gaplashuvchi xalk
ruhiyatining o‘z so‘zlari leksik ma’nosi taraqqiyotida aks etishi
deb qaraladi. O‘zbek xalqining ham ruhiyati tilidagi evfemizm va
disfemizmning yuzaga kelishida ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun
ham tilning mazkur hodisasi tadqiq etilar ekan, shu xalqning
udumi, dunyoqarashi, irim-chirimlari-umuman ruhiyati e’tiborda
tutilishi kerak. Evfemizm ifodaga ijobiy yondashuvni yuzaga
keltirish maqsadi bilan amalga oshiriladi. U shu tilda
gaplashuvchi xalqning irimi, urf-odati, madaniyligi bilan
bog‘liq holda amalga oshiriladi. Disfemizm ifodaga salbiy
yondashuvni yuzaga keltirish maqsadi bilan amalga oshiriladi. Bu
esa kishilarning o‘zaro muloqoti, axloqi va o‘zini tutishi bilan
aloqador. Shularga diqqatni qaratish zarur. E’tibor beriladigan
ob’ekt ikki yo‘nalishda. Shuning uchun bu ikki yo‘nalishni
belgilovchi til hodisalari ikki qarama-qarshi nom bilan:
evfemizm va disfemizm deb atalgan. Tilning bu ikki qarama-
qarshi hodisalariga alohida-alohida yondashishga to‘g‘ri keladi.
Evfemizmning mohiyatini tushunish uchun avvalo uning lug‘aviy
ma’nosiga e’tibor berishga to‘g‘ri keladi. L.A.Bulaxovskiy u grek
tilidan olinganligi haqida ma’lumot keltiradi. Uningcha, bu so‘z
grekcha yaxshi ma’noli yey va gapiraman ma’noli rhemi so‘zlari
kompozitsiyasidan iborat. Nemis tilining lingvistik lug‘atida esa
grekcha yeirhemia (nemischaga gutter Ruf deb tarjima qilingan)
so‘zidan olingan bo‘lib, “yaxshi muomala” ma’nosida deb qayd
etilgan. Ko‘rsatilganiday, evfemizm so‘zining lug‘aviy ma’nosi
deyarli bir xil izoxlangan. Ya’ni ularga ma’lum darajada suyangan holda, evfemizmga bir narsani o‘z nomi bilan atashda noqulaylik
tug‘ilganda unga ijobiy his uyg‘otuvchi belgi berish maqsadida
xuddi shunday belgiga yaqin narsaning nomi bilan atash yoki o‘sha
noqulaylikni yopib yuboruvchi so‘z - lug‘aviy birlik bilan nomlash,
deb izoxlashga to‘g‘ri keladi. Shu o‘rinda izoh “nomlash” so‘ziga
tayangan holda tuzildi. Bu bilan evfemizmni qayta yangi nom
qo‘yish ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. U mavjud yoqimli
ma’noli so‘zga evfemistik ma’no berib qo‘llashdir. Berilgan
izoxda mana shu tushuncha alohida ta’kidlangan. Evfemizm mavjud
so‘zga yuklangan hosila ma’no deb tushunish kerak. Mavjud
adabiyotlarda ham unga shu nuqtai nazar bilan yondashilgan. Evfemizm shunga ko‘ra semantik hodisa deb tushuniladi va u semasiologiya ob’ekti sifatida qaraladi.
Mavjud so‘zga evfemistik ma’no yuklanar ekan, bu ma’no
qo‘llanmay qolgan so‘zning ma’nosi bo‘ladi. Ya’ni u leksik sathga
mansub hisoblanadi. Uni asosan tabu bilan bog‘laydilar. Tabuga
uchragan so‘z yoki ibora o‘rnida to‘g‘ridan-to‘g‘ri evfemizm qo‘llanadi,
ya’ni ma’lum so‘zga tabuga uchragan lug‘aviy birlikning ma’nosi
yuklanadi, u evfemistik ma’no bo‘lib qoladi.
Tabu so‘zi, A.J.Omonturdievning xabar berishicha, Polineziyaning tonga tilidan olingan bo‘lib, “man etmoq, taqiqlamoq”
ma’nosini beradi. U fan termini sifatida qabul qilingan va
A.A.Reformatskiy tomonidan “...jamiyat taraqqiyotining turli
bosqichlarida kishilik hayoti doirasida yuzaga keladigan taqiq” ma’nosini bildiradi. U yo diniy, yo irim, yo noxushlik uyg‘otishi nuqtai nazaridan taqiqlashdir. Masalan, qiblaga oyoq uzatib o‘tirish yo yotish man qilinadi. Bu ham tabuning ko‘rinishidir. U diniy nuqtai nazar bilan belgilangan. Yana supurgini tik qo‘ymaslik, axlatdan hatlamaslik, otashkurakni oyoq ostida koldirmaslik kabi irimga asoslangan etnografik tabular ham bor. Ularning hammasi faqat taqiqlashning o‘zidir. Bular
etnografik tabu deb qaraladi. Shuni e’tiborga olgan holda, tabu
ikkiga bo‘lib o‘rganiladi: etnografik tabu, lingvistik tabu.
Lingvistik tabu lug‘aviy birlikning yo xalq irimi nuqtai nazaridan yo atash noxushlik uyg‘otishi nuqtai nazaridan muomalada qo‘llanishining taqiqlanishidir. Ya’ni lingvistik tabu muayyan bir lug‘aviy birlikning qo‘llanishiga nisbatan tatbiq qilinadi. Bunda tabuga uchragan birlik asosan so‘z bo‘ladi. Masalan, chayon so‘zi tilga olinmaydi. Bu o‘zbek tiliga xos. Chunki uni atash chaqirish ma’nosini beradi, deb tushuniladi. Ma’lumki, bu hasharot xavfli bo‘lib, zahari nihoyatda o‘tkir. U chaqsa, qattiq azob beradi. Shuning uchun uning nomi o‘zbeklarda taqiq qilingan. Ya’ni chayon so‘zini tilga olmaslikning o‘zi tabu deb qaraladi.
Ochiq aytilishi man etilgan - tabulashtirilgan nutqiy jarayonni evfemik bayon etishda jamiyat a’zolarining saviyasi, didi, zavqi, ruhiyati, e’tiqodi, dunyoqarashi, tarbiyalanganlik darajasi, intellektual fikrlash qobiliyati, so‘zamolligi, suxandonligi, zukkoligi, hozirjavobligi, kasbi, yoshi, sotsial holati, umuman aytganga, axloq-odobi (etikasi) muhim rol o‘ynaydi. Misollar: Hech kimning bolasi o‘lmasin gapi (denotat yoki dominant)ning hech kim bolasidan ajrab qolmasin, hech kim bolamlamasin, hech kim bola hajrida (dardida, firoqida, alamida, g‘amida) kuymasin, hech kim bola g‘amini tortmasin (chekmasin) kabi evfemalashtirilgan sinonimik vositalari hech kim «bolam» demasin evfemasining o‘rnini bosa olmaydi. O‘ladi (o‘limi yaqin) denotati o‘rnida odatda umri bitganday, tugab qolibdi, bir haftaga ham bormaydi, vaqti-soati bitibdi, vaqti yaqin, to‘rt-besh kunligi qolibdi, yuziga chapgi lahad uribdi, xuftonga qolmaydigan ko‘rinadi, ko‘zidan nur so‘nibdi, ketar bo‘libdi, ketishi yaqin qolibdi, tomoqdan qolibdi, namozdan qolibdi, omonat bo‘lib qolibdi, hayotga qaytmaydi, yaxshi bo‘lmaydi, odam bo‘lmaydi, sob bo‘lgan, mehmon bo‘lib qolibdi, bir kunlik mehmon, narigi tomonning sharpasi tushib qolibdi kabi evfemik sinonimlardan biri qo‘llaniladi. Lekin bularning hech biri «chehra ochibdi» evfemasining o‘rnini qoplay olmaydi: Bemorni ko‘rib chiqqan qarindoshlaridan bukri bir kampir ko‘ziga yosh olib: «Bechora, «Chehra ochayotibdi»,-deydi. Pastlatilgan chiroq uzoq lopillagandan keyin, butkul so‘nishi oldidan bir lopillab yog‘du sochgani singari tugab qolgan - kasal ham abadiy ko‘z yumish oldidan shunaqa quvvat paydo qilib «chehra ochar» ekan (A.Q., 3-t., 303-6.).
Akajon, qarang, qarang,
Otangiz qari ekan.
Og‘zida bir tishi yo‘q,
Beri emas, nari ekan, duetida otangizning bir oyog‘i yerda, bir oyog‘i go‘rda - o‘limi yaqin ekan deyish (tabulashtirilib) o‘rnida beri emas, nari ekan evfemasinnng qo‘llanilishiga ham nutqiy odob normasi sabab bo‘lgan.
Nutqning etik-estetik talab normasi tabulashtirilgach, ochiq yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri tilga olish noqulay bo‘lgan voqeliklar, xususan, eng ko‘p murojaat vositalarining evfemalashtirilishiga asos bo‘ladi. Quyidagi matnlarga e’tibor beraylik:
Husayn Boyqaroga sevimli xotinining o‘limi haqida (Navoiy: Sarvigul soyasida so‘ldi gul, netmoq kerak? tarzida xabar bergan. Husayn Boyqaro: Sarvdin tobut yasab, guldin kafan bichmoq kerak, deb javob bergan (rivoyat).
O‘zbekda har bir erkak o‘z xotinini - o‘z halol juftini qizi yo o‘g‘li nomi bilan atab chaqiradi. O‘z xotinining ismini aytib chaqirish yaramaydi. Xotinning ismi-Maryam, qizining ismi - Xadicha bo‘lsa, mo‘min-musulmonchilik sharmu hayosi yuzasidan xotinini Xadicha deb chaqiradi. Aksar ona-bola «labbay» deydi. Shunda-da oilaning haqiqiy egasi bo‘lgan ota: Kattangni aytayapman, kattangni! deydi. Hatto shunda ham Maryamni demaydi.
Disfemizm so‘zlovchining tinglovchiga yoki biror predmetga
nisbatan masxara, istehzoli, iltifotsiz qarashini bildiradi. Bu
hodisa O.S.Axmanova tomonidan “Disfemizm muayyan matndagi
nimaningdir nomini ma’lum darajada dag‘al, betakalluf, qo‘pol
nom bilan almashtirib ifoda etuvchi tropdir,” deb izoxlagan. Bu
izoh yuqoridagi izohdan mohiyatiga ko‘ra deyarli farq kilmaydi.
Faqat O.S.Axmanova disfemizm trop ekanligini alohida
ta’kidlagan. Masalan, odamga nisbatan cho‘chqa, burun, to‘nka
so‘zlarini qo‘llash disfemizm hisoblanadi. Chunki odam salbiy
xususiyatli narsalarga qiyos qilingan va uning salbiy organi nomi
bilan atab chaqirilgan - umuman dag‘al muomalada bo‘lingan. Ular
mazkur so‘zlarning hosila ma’nosidir, ya’ni disfemizmdir. Uning
izohidagi ta’kid shuni ko‘rsatadiki, bu hodisa, shubhasiz,
semasiologiyaning tekshirish ob’ektidir. Shu bilan birga u
kokofemizmni ham disfemizm bilan bir ma’noga ega deb
ko‘rsatadi. Ya’ni disfemizm va kokofemizm terminlari o‘zaro
dubletlardir, deyilmoqchi. Bu fikr boshqa bir o‘rinda ham
aytilgan. U “O‘zbek tili stilistikasi” kitobida berilgan bo‘lib,
A.Shomaqsudovga tegishlidir. Makzkur muallif izoh masalasida
esa “...qo‘pol va dag‘al formada ifodalash usuli ham mavjud.
Bunday so‘z va iboralar kokofemizm deb yuritiladi,” deydi.
Buning ustiga u kokofemizm uchun kuyidagi misolni keltiradi:
“o‘lim” tushunchasi ko‘ziga tuproq to‘lmok, asfalasofilinga
jo‘namoq, yer tishlamoq, yerning qariga ketmoq, qulog‘i tagida
(ostida) qolmoq, yostig‘i qurimoq, narigi dunyoga jo‘namoq va b.lar
bilan ifodalangan, deb ko‘rsatadi.