4-mavzu: ilk bolalik davri tayanch tushunchalar

4.3. Predmetli harakat faoliyatlarining rivojlanishi
Go’daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davridagi bolalar atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan ko’proq qiziqish bilan qaraydilar. Agar, go’dak bola qo’liga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan kuzatsa, 2-3 yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o’rganganidan so’nggina, o’z amaliy faoliyatida ishlata boshlaydi.
Bolani dastlab, ayni shu predmetlarning qo’llanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o’z savoliga javob olish maqsadida ko’pincha kattalarga “Bu nima?» degan savol bilan murojaat qiladilar. 1-3 yoshdagi bola shakllanishda psixik rivojlanishning o’ta ahamiyatliligini inobatga olgan holda, ayrim psixologlar (R.Zazzo) inson tug’ilganidan to yetuklik davrigacha bo’lgan psixik rivojlanish asosining taxminan o’rtalari, 3 yoshga to’g’ri keladi, degan mulohazani bildiradilar.
Bu yoshdan boshlab, bolalar predmetlarni o’rganishni boshlaydi. U endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda bo’la oladi va oddiy axloq qoidalariga amal qila boshlaydilar. Kattalar bilan bo’ladigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko’proq ma’lumot oladi. Nutq - bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bola tafakkurining rivojlanishi va o’zini-o’zi, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Bunga bolaning atrofga munosabatini kuzatish orqali ishonch hosil qilishingiz mumkin. Bola doimo ishtiyoq bag’ishlaydigan narsalarga qaraydi, u mashina, stul, qo’g’irchoq, qoshiq va boshqalar. Garchi diqqatning davomiyligi hali juda kichik bo’lsa-da, bu vaqtda unga hech narsa kerak emas va hech kim kerak emas, uning diqqat markazida faqat sevimli mashg’ulot obyektiga qaratilgan bo’ladi. Bola hayotning ikkinchi yilida bola ko’plab uy-ro’zg’or buyumlari haqidagi g’oyalarni o’rganadi, u har bir narsaning biror narsaga muhtojligini anglaydi va u bilan amaliy harakatlarga o’tishdan oldin yangi obyektning funksional maqsadini aniqlab oladi. Misol uchun, qalamda yozish va chizish kerakligini bilib olgach, bola ularni stolga yoki ulardan biror narsa qurishga qodir. Obyektlardan bunday foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki bola bu obyektni tayinlash va to’g’ri ishlatish haqida allaqachon bilimga ega.
D.B.Elkonin obyektiv faoliyatni rivojlantirishning ikkita yo’nalishini aniqlaydi.
1. Kattalar bilan birgalikda mustaqil ishlashga harakat qilish. Psixologlar Sokolyanskiy va Meshcheryakov birgalikda harakat qilish yo’lini mustaqil ravishda o’rganishgan. Ular birinchi navbatda, harakatning yo’nalishi, bajarilishi va baholanishi kattalar tomonidan boshqariladi degan xulosaga kelgan. Bu masalan, kattalar bolaning qo’llarini olib, ularning harakatlarini amalga oshirishi bilan namoyon bo’ladi. Keyin qisman yoki birgalikdagi harakatlar amalga oshiriladi, ya’ni kattalar uni boshlaydi va bola davom etadi.
2. Bolani yo’naltirish vositalari va usullarini ishlab chiqiladi. Bu bir necha bosqichdan o’tadi. Birinchi bosqich:
a) predmetlarning o’ziga xos bo’lmagan ishlatilishida (obyektlarni boshqarish);
b) predmetni ishlatish, uni qo’llash usullari hali shakllanmagan bo’lsa, masalan, bola qoshiqqa nima kerakligini tushunadi, lekin ovqat juda past bo’ladi;
c) foydalanishning o’ziga xos usulini o’zlashtirishdan iborat.
Bola yetarli bo’lmagan vaziyatda harakat qila boshlaydi. Boshqacha qilib aytganda, harakatni bir obyektdan ikkinchisiga o’tkazish mumkin, masalan, bola kosadan ichishni o’rganib, shishadan ichadi. O’yin harakatning paydo bo’lishi bilan birga keladi. Bu yerda kattalar bolaga nima qilish kerakligini, qanday qilib o’ynash kerakligini yoki predmetni ishlatishni aytmaydi. Bola predmetlar xususiyatlarini jarayonlar bilan bog’lashni boshlaydi, ya’ni muayyan obyektga eng mos keladigan operatsiyalar qaysi mavzuni eng yaxshi bajarishi mumkinligini aniqlashni o’rganadi.
Katta yoshlilarga taqlid qilib, bolalar taxminan bir yarim yildan boshlab, o’yinchoqlar bilan haqiqiy narsalarga ega bo’lgan kishilardek, kattalardek bir xil ishlarni amalga oshiradi. Bolaning buyumlari, shuningdek, bola uchun kerak bo’lgan har qanday narsalar bo’lishi mumkin. Bir predmetni boshqasiga almashtirish qobiliyati bu ongning funksiyasidan kelib chiqib boshqa predmetni ko’rsatish mumkin. Bu o’yin bola uchun samarali va keyinchalik o’quv faoliyatini yanada rivojlantirishning eng muhim sharti bo’lib hisoblanadi.