4-mavzu: ilk bolalik davri tayanch tushunchalar

4.6. Ilk bolalik davrida o’z-o’zini anglash
Insonning aqliy rivojlanishi, uni shaxs sifatida shakllantirish o’z-o’zini anglashni shakllantirish bilan bog’liq - jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy mavjudot sifatida o’zini anglashi va munosabatlar yig’indisidir.
O’z-o’zini anglash inson rivojlanishining samarasidir, uning hayotiy shakllanishi jarayonidir. U bolaning faol faoliyati jarayonida boshqalar bilan bo’lgan munosabatlariga asoslangan holda rivojlanadi (S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananev, A.N.Leontev, L.I.Bojovich va boshqalar). O’z-o’zini anglashning rivojlanishi har bir bolada alohida-alohida sodir bo’ladi, lekin, odatda, bir yoshning oxiriga kelib, uning paydo bo’lishining dastlabki belgilari allaqachon sezilishi mumkin: bola o’zini, tanasini atrofdagi muhitni ajratishga kirishadi. O’z-o’zini anglashning yanada rivojlanishi ularning istaklari va umuman faoliyatning sabablarini tushunish bilan bog’liq. Bu o’z-o’zini anglashning keyingi bosqichiga o’tishga yordam beradi-o’zini o’z harakatlaridan ajratib turadi.
O’z-o’zini anglashning rivojlanishidagi muhim nuqta hayotning uchinchi yilida, bolaning harakatni dastlab qat’iy belgilangan obyektdan ajratishni boshlaganda keladi. Bu to’satdan emas, o’z-o’zidan emas, balki bolaning yangi sharoitda obyektiv harakatini amalga oshirishi va uni boshqa narsalarga o’tkazish natijasida sodir bo’lmaydi. Narsalar bilan harakat qilganda, u o’z harakatlarini kattalarning harakatlariga taqqoslaydi, ularda o’xshashlik, farqini topadi, kattalarning bevosita yordamisiz tobora ko’proq harakat qiladi. Endi bola o’z xohishiga ega bo’ladi, ba’zan kattalarning istagidan farq qiladi, uning shaxsiy harakati, individual harakati bilan bog’liq.
Psixolog (L.Bojovich 1968) hatto ilk bolalikda tizimi "Men" oxirigacha paydo bo’lmagan va ehtiyoj tug’ilgan, jarayonlarni amalga oshirish uchun, "men"i tasdiqlash - bu davrning asosiy xususiyati hisoblanadi. Bu paydo bo’lgan boshqa harakatlar orasida bolaning shaxs sifatida rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega. O’z-o’zini anglash va o’z-o’zini hurmat qilishning sabablari nimadan iborat? Psixologlar o’z-o’zini anglashning rivojlanish kuchini o’z munosabatlaridagi o’zgarishlarda ifodalangan shaxsning haqiqiy mustaqilligini oshirishda ko’rishadi.
Shaxsning rivojlanishida ilk yoshdagi eng muhim meros bu o’z-o’zini anglashning kelib chiqishi, ya’ni bolaning o’zini shaxs sifatida tan oladigan darajasi, birinchi navbatda, bolaning barcha ruhiy funksiyalarining obyektiv harakatlarga, obyektiv dunyoni rivojlantirishga qaratilganligi uchun muhim shartlardir; ikkinchidan, bolaning obyektiv faoliyatini o’zlashtirishda ishtirok etishini ta’minlaydigan kattalar bilan muloqot jarayonidir. Bolada haqiqatga nisbatan obyektiv munosabat mavjud. Obyektiv harakatlar bolaning o’z maqsadlariga, vazifasiga, ehtiyojlarini qondirish uchun narsalarni ishlatishning ijtimoiy usuliga muvofiq narsalar bilan harakat qilishidan farq qiladi. Kattalarning ko’rsatmalarini tushunish va bajarish keyinchalik, maktabgacha yoshdagi bolaning o’zining ko’rsatmalari asosida o’z xatti-harakatlarini nazorat qilish qobiliyatiga aylanadi. Bola o’z ismini va boshqa shaxslarning ismlariga alohida e’tibor beradi.
Ilk bolalik davrida bolaning ismi boshqa odamdan ajralib turadigan o’ziga xoslikning belgisi bo’lib, u vaqt o’tishi bilan "Men" degan nom o’rniga oladi, ayni paytda ism boshqa odamlar bilan identifikatsiya qilish vositasi bo’lib, bolaning jinsga, oilaga, millatga tegishli ekanligini ta’kidlaydi. Taxminan bir yarim yoki ikki yarim yil ichida bola o’zining o’z nomi biladi va uni boshqalar chaqiradi o’sha tomonga qaraydi.
O'z-o'zini anglash tuzilishi

Bola o’zining va boshqalarning ham harakatlarini sezadi. Bola faoliyatining muvaffaqiyatli bo’lishiga yuqori darajada namoyon bo’ladi. Norozilik, ayniqsa, kattalardan kutganlarini qondirmasa, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Muvaffaqiyatli harakatlar orqali bola kattalardan tasdiqlash va rag’batlantirishga, uning hayratiga sabab bo’lishga va ularning asosida kattalarning hurmatiga sazovor bo’lishga intiladi. Bola ushbu ehtiyojlarini qondirish birinchi navbatda bolaning mahoratiga bog’liq. Bola faoliyatining natijasini uning bajarilishi jarayoni bilan bog’lashni boshlaydi, harakatlarining o’zgarishlariga sabab harakatlar u tomonidan amalga oshirilayotganini tushunib yetadi. Kattalarning rag’batlantirishlari ijobiy baholashlari kelajakda bolaning o’z-o’zini hurmat qilish uchun qulay sharoit yaratadi.

Bola juda murakkab harakatlarni amalga oshira boshlaydi. Bola o’z-o’zini anglashning rivojlanish darajasiga yetadi. Bola ijtimoiy jihatdan ijobiy maqsadni qo’yishi mumkin. Kattalar bilan hamkorlik qilish bola faoliyatning yaxlit tuzilishini elementlarini egallaydi.
Bola o’zining maqsad va vazifalarni belgilaydi, natijani istak bilan o’zaro bog’laydi. Bolaning mustaqillikka bo’lgan istagi alohida sababga aylanadi, kattalarday bo’lishi, harakatlarini kattalar bilan amalga oshiradi. Kattalar bilan bola munosabatda bola mustaqilligini namoyon qiladi, bu esa insonning rivojlanishida o’tish davriga xos bo’lgan itoatsizlikka olib keladi bu jarayon uch yoshli inqiroz hisoblanadi. Inqirozning o’ziga xos belgilari mavjud.