4-mavzu. Mehnat va ish haqi hisobi Reja

Xizmat safari xarajatlari tarkibi quyidagilar:

• 
  sutkalik xarajatlar;
  
• 
  vakillik xarajatlari;
  
• 
  yashash uchun (turar jоyni ijarasi bо’yicha) xarajatlar;
  
• 
  transpоrt xarajatlari;
  
• 
  kо’zda tutilmagan xarajatlar;
  
• 
  qоplanishi lоzim bо’lgan xizmat safarining bоshqa xarajatlari.
  

Agar mehmonxonalarni lyuks-nomerlarida (xonalarida) yashaganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilganda, turar joy xonasini ijaraga olish bo‘yicha haq to‘lash ushbu nomerni (xonani) qiymatini 70% miqdorida amalga oshiriladi.

Turar joy xonasini ijaraga olganlikni tasdiqlovchi hujjatlar yo‘q bo‘lgan hollarda, xarajatlar har bir sutka uchun belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorini 2% miqdorida qoplanadi.

Ishchi xizmat safaridan qaytgan kundan e’tiboran uch kun mobaynida avans (bo‘nak) hisobotini taqdim qilishi shart. Ushbu hisobotga belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xizmat safari guvohnomasi va xizmat safarida haqiqatda qilingan xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinadi.

Hisobdor shaxslar bo‘yicha hisob-kitoblar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi:

4220-“Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar”;

4230-“Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar”;

6970-“Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar”.

Hisobdorlikka berilgan summa pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar bilan, jumladan 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”, hisobvaraqlari bilan bog‘langan holda, ushbu hisobvaraqlarning debetida aks ettiriladi.

Qarzning qoplanishi, xarajatlar va xarid qilingan qiymatliklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar yoki amalga oshirilgan sarf-xarajatlarning tavsifidan kelib chiqib boshqa hisobvaraqlar bilan bog‘langan holda, ushbu hisobvaraqlarning kreditida aks ettiriladi.

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarning sintetik hisobi 4220 “Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar” schyoti yuritiladi. Xizmat safariga yuborilgan xodimlar soni qarab 4220 “Xizmat safarlariga berilgan bo‘naklar” schyoti bo‘yicha analitik (4221, 4222,...) schyotlar ochish mumkin.

4230 “Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar” schyotida mayda xo‘jalik xarajatlari uchun, hisobdorlik ostida vakillik xarajatlari uchun ekspeditorga berilgan bo‘naklarni hisobga olish mumkin. Vakillik xarajatlariga korxonaning o‘zaro hamkorlik o‘rnatish yoki uni saqlab turish, shuningdek korxonaning boshqaruv va nazorat organlari majlislariga kelgan ishtirokchilarni qabul qilish hamda ularga xizmat ko‘rsatish maqsadlarida qiladigan xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar mazkur shaxslarning rasmiy qabulini o‘tkazish, ularni transport bilan taminlash, muzokaraaar vaqtida bufet xizmati ko‘rsatish xarajatlari, ziyofatlar va bo‘sh vaqtni tashkil etish, korxonaning shtatida turmagan tarjimonlar xizmatiga haq to‘lash xarajatlaridir.

6970-“Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar” schyoti korxona xodimlariga ma’muriy-xo‘jalik va operatsion xarajatlar, xizmat safarlari uchun berilgan hisobdorlik summalari bilan haqiqatda sarflangan summalar o‘rtasidagi farq natijasida kelib chiqadigan qarzlarni aks ettiradi.

Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar va ularni to‘lashni aks ettirish

Xo‘jalik operatsiyasining mazmuni	Debet	Kredit
Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar aks etirildi	2010-“Asosiy ishlab chiqarish”; 2310-“Yordamchi ishlab chiqarish”; 9410-“Sotish xarajatlari”; 9430-“Boshqa operatsion xarajatlar”	6970-“Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar”
Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar hisobdan chiqarildi	6970-“Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar”	5010-“Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”

Qarz summasiga (haqiqatda sarflangan va hisobdorlik ostida olingdn summalar o‘rtasida farqqa) 6970-“Hisobdor shaxslarga bo‘lgan qarzlar” schyoti xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar bilan korrespondentsiyada kreditlanadi.

Masala. Korxona rahbari xodimni Buxoro viloyatigaga xizmat safariga jo‘natdi. Xodimga xizmat safari xarajatlariga 860 ming so‘m summada pul mablag‘lari berildi. Taqdim etilgan bo‘nak hisoboti va tasdiqlovchi hujjatlarga muvofiq xizmat safari xarajatlari me’yor chegarasida amalga oshirilgan va 840 ming so‘mni tashkil qilgan, shu jumladan transport (boorish-kelish poezd chiptasi) 140000 so‘m, mehmonxonaga to‘lov — 550000 so‘m, sutkalik xarajatlar — 150000 so‘m.

Muomalalarning buxgalteriyada aks ettirilishi

T/r	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Summa, ming so‘m	Debet	Kredit
1	Hisobdorlik ostida pul mablag‘lari berildi	860	4220	5010
2	Xizmat safari xarajatlari aks ettirildi	840	9420	4220
3	Sarflanmagan summa qoldig‘i kassaga qaytarildi	20	5010	4220

Korxonalar rahbarlari barcha turdagi safar xarajatlari bo‘yicha belgilangan me’yorlarga qo‘shimcha to‘lovlar miqdorini mustaqil ravishda tasdiqlash huquqiga ega.

4.8. Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi

Korxona xodimlari bilan ish haqi va deponentlar bo‘yicha hisob-kitoblardan tashqari boshqa hisob-kitob turlarini ham olib borishlari mumkin. Kredit hisobiga sotib olingan tovarlar bo‘yicha hisob-kitoblar, o‘y-joy kurish uchun olingan ssudalar, moddiy boyliklarning kamomadi bo‘yicha zararlarni qoplash uchun berilgan summalar bo‘yicha hisob-kitoblar xodimlar bilan boshqa muomalalar bo‘yicha hisob- kitob muomalalarini tashqil etadi. Ushbu hisob-kitoblarni hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ko‘zda to‘tilgan:

4710 “Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari”;

4720 “Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari”;

4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari”;

4790 “Xodimlarning boshqa qarzlari”;

4710 “Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari” hisobvarag‘ida korxona xodimlariga kreditga berilgan tovarlar yuzasidan hisoblashishlar hisobga olinadi.

Kreditga tovarlar sotib olgan shaxslar ishlovchi korxona bank krediti hisobiga uning ishchilariga berilgan kredit summalarini savdo korxonalariga to‘laligicha o‘tkazadilar.

Kreditga tovar sotib olgan xodimlarning qarzi uchun bank kreditlari olinsa, quyidagicha provodka beriladi:

Debet 4710 “Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”

Kredit 6710, 7810

Korxona xodimlardan kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha haqlarni ish haqidan

ushlab qoladi:

Debet 6710 “Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisoblashishlar”

Kredit 4710 “Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”

So‘ngra ushlab krlingan summalar bank kreditini so‘ndirish uchun yo‘naltiriladi:

Debet 6810, 7810

Kredit 5110 “Hisob-kitob schyoti”

4720-“Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari” hisobvarag‘ida korxona ishchilariga berilgan qarzlariga oid hisoblashishlar aks ettiriladi, Masalan, uy-joy qurilishiga, dala xovlilarni harid qilish yoki qurish uchun va hakazo.

Xodimlarga ushbu maqsadlar uchun qarz berilganida quyidagicha provodka beriladi:

Debet 4720 “Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari”

Kredit 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag‘lari”

Kredit 5110 “Hisob-kitob schyoti”

Agar mablag‘lar korxonaga berilgan kredit hisobiga bevosita bank tomonidan xodimga berilsa, u holda quyidagicha provodka beriladi:

Debet 4720 “Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari”

Kredit 6810 “Qisqa muddatli kreditlar”

Kredit 7810 “Uzoq muddatli kreditlar”

Qarzdor xodimlardan to‘lovlar kabul qilishganda quyidagicha yozuv qilinadi: Debet 5010, 5110, 6710

Kredit 4720 “Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”

Bank kreditlarini so‘ndirish paytida:

Debet 6810, 7810

Kredit 5110-“Hisob-kitob schyoti”

Korxona tomonidan savdo tashkilotidan 600 ming so‘m summaga topshiriq - majburiyat olindi. Topshiriq-majburiyatga ko‘ra korxona to‘rt kalendar oyi mobaynida har oyda savdo tashkiloti foydasiga A.samadovdan 150 ming so‘m ushlab qolishi kerak.

1. 
   variant. Korxona xodimning ish haqidan ushlab qolingan summalarni bevosita savdo tashkilotiga o‘tkazadi:
   

Muomalalarni aks ettirish

T/r	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Summa, ming so‘mda	Debet	Kredit
1.	Topshiriq-majburiyat bo‘yicha hisoblangan qarz aks ettirildi	600	4710	6990

2.	Kredit bo‘yicha qarzni so‘ndirish maqsadida xodimdan (har oyda) ushlab qolingan summalar aks ettirildi	150	6710	4710
3.	Qarzni so‘ndirish hisobiga savdo tashkilotiga (har oyda) o‘tkazilgan summalar aks ettirildi	150	6990	5110

2. 
   variant. Korxona uning xodimi tomonidan kreditga sotib olingan tovar qiymatini savdo tashkilotiga bankning krediti hisobiga to‘liq qaytaradi:
   

Muomalalarni aks ettirish

T/r	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Summa, ming so‘mda	Debet	Kredit	Yozuvlarni tasdiqlovchi hujjatlar
1.	Kredit olindi	600	5110	6810	Kredit shartnomasi
2.	Tovar qiymati savdo tashkilotiga to‘landi	600	6990	5110	To‘lov topshiriqnomasi, bank ko‘chirmasi
3.	Kreditga sotilgan tovar bo‘yicha xodimning qarzi aks ettiriladi	600	4710	6990	Buxgalteriya hisob- kitobi
4.	Kreditni qaytarishga yo‘naltiriladigan ish haqi summasi aks ettiriladi (har oyda)	150	6710	4710	Ish haqini hisoblash qaydnomasi
5.	Kreditni qaytarish hisobiga ushlab qolingan summalarning o‘tkazilishi (har oyda)	150	6810	5110	To‘lov topshiriqnomasi, bank ko‘chirmasi

O‘zR FKning 790-moddasi ham pul mablag‘lari bilan, ham boshqa mulk buyumlari bilan qarz berish va olish imkoniyatini beradi. Bunda O‘zR FKning 734- 735-moddalariga ko‘ra qarz shartnomasi bo‘yicha pul mablag‘lari qarz oluvchiga ular tomonidan qarz summasidan foizlar to‘lanishi yoki to‘lanmasligi sharti bilan berilishi mumkin. Qarz summasi miqdori, qaytarish tartibi va muddatlari hamda ushbu summadan foizlar to‘lash qarz shartnomasida majburiy belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak.

Qarz olish xodimning qarz yoki ssuda so‘ralish sabablari ko‘rsatilgan holda

korxona rahbari nomiga iltimosnomasi (arizasi) asosida rasmiylashtiriladi. Qarz yoki ssuda berish to‘g‘risidagi qarorni korxona rahbari mustaqil ravishda qabul qiladi (agar mulkdorga tegishli vakolat berilgan bo‘lsa).

Xodimga qarz yoki ssuda berish to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda xodim yozma shaklda uni qaytarish to‘g‘risida majburiyatnoma (qarz shartnomasi) tuzadi.

Agar qarz shartnomasining predmeti bo‘lib buyumlar hisoblansa, unda qarz oluvchiga buyumlarni berishda ularga bo‘lgan mulk huquqi qarz oluvchiga o‘tadi hamda ushbu operatsiyani buxgalteriya hisobida aks ettirishda buyumlarni qarz beruvchining balansidan hisobdan chiqarish lozim.

Korxona xodimlariga berilgan qarzlar bo‘yicha operatsiyalar aks ettirish

Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Debet	Kredit
Pul ko‘rinishidagi qarz
Xodimga berilgan qarz summasi	4720-“Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”	5110-“Hisob-kitob schyoti”
Qarzni qaytarish	5110-“Hisob-kitob schyoti”; 6710-“Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar”	4720-“Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”
Qarz bo‘yicha foizlar	4830-“0linadigan foizlar”	9530-“Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar”
Qarz bo‘yicha foizlarning kelib tushishi	5110-“Hisob-kitob schyoti”; 6710-“Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar”	4830-“0linadigan foizlar”
Natura ko‘rinishidagi qarz (materiallar misolida)
TMQ haqiqiy qiymatining hisobdan chiqarilishi	9220-“Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”	1000-"Materiallar" guruhi hisobvaraqlari
TMQning qarz sifatida berilishi	4720-“Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”	9220-“Boshqa aktivlarning chiqib ketishi”
QQS hisoblandi	4720-“Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi”	6410-“Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)”

37-jadval

Korxona xodimiga qarz berish

T/r	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Summa, ming so‘mda	Debet	Kredit
1.	Qarz berish aks ettirildi	1500	4720	5110
2.	Qarzning ish haqidan ushlab qolinishi	1500	6710	4720

Xodim korxona rahbariyatiga unga 6 oy muddatga foizsiz 1500000 so‘m miqdorida qarz berishni so‘rab murojaat qildi.

4730-“Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” hisobvarag‘ida korxona xodimi tomonidan pul mablag‘lari va tovar-moddiy qiymatliklarning kamomadi va talon-taroj qilinishi, yaroqsizlik natijasidayetkazgan moddiy zararni qoplash bo‘yicha hisob-kitoblar, shuningdek boshqa turdagi zararlarni qoplash bo‘yicha hisob-kitoblar hisobga olinadi. Moddiy zararni qoplash bo‘yicha qarzlar hisobi “Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi to‘g‘risida”gi nizom va 21-son BHMSga muvofiq yuritiladi.

4730-“Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” hisobvarag‘i aybdor shaxslardan undirilishi lozim bo‘lgan summalarga 5910-“Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti bilan korrespondentsiyada debetlanadi.

4730-“Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” hisobvarag‘ining kreditida, to‘langan to‘lovlar summasiga pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlar va moddiy zararni qoplash uchun mehnat haqidan ushlab qolinadigan summaga 6710-“Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishlar” schyoti bilan korrespondentsiyada yozuvlar amalga oshiriladi.
Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi va uning qoplanishi

Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Debet	Kredit
Daromadni aks ettirish (undiriladigan summa kamomad summasidan yuqori) - aybdorlar aniqlangan	4730 - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan aktivning bozor qiymatiga	5910 - kam chiqqan aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan zarar summasiga, 9310 - aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan aktivning bozor qiymati bilan uning chiqib ketishidan ko‘rilgan zarar summasi o‘rtasidagi farqqa
Zararni aks ettirish (kam chiqqan aktivning bozor qiymati kamomad summasidan past) - aybdorlar aniqlangan	4730 - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan aktivning bozor qiymatiga; 9430 - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan aktivning bozor qiymati bilan uning chiqib ketishidan ko‘rilgan zarar summasi o‘rtasidagi farqqa	5910 - kam chiqqan aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan zarar summasiga

Agar aybdor shaxsdan undiriladigan summa kam chiqqan obyektning qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, unda korxona umumiy tartibda soliqqa tortilishi lozim bo‘lgan daromad oladi.

Aybdor shaxsdan undiriladigan summa kam chiqqan obyektning qoldiq qiymatidan kam bo‘lgan hollarda korxona zarar ko‘radi, u ham daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda soliqqa tortiladigan bazani oshiradi. Yagona soliq, yalpi daromad solig‘i va yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari bo‘lgan korxonalarda esa bunday holda soliq oqibatlari yuzaga kelmaydi.

Amaliyotda har doim ham kamomadning aniq aybdorlarini belgilash yoki moddiy javobgar shaxsdan kam chiqqan obyekt qiymatini undirishga muvaffaq bo‘linmaydi. Ushbu hollarda korxona kam chiqqan obyekt bo‘yicha barcha xarajatlarni boshqa operatsion xarajatlar tarkibida aks ettirib, o‘z mablag‘lari hisobiga hisobdan chiqarishi kerak. Tegishlicha, olingan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblab chiqarishda soliqqa tortiladigan bazani oshiradi, biroq yagona soliq, yalpi daromad solig‘i va yagona soliq to‘lovi hisob-kitobida hisobga olinmaydi.

Undirib olinishi gumon bulgan debitorlik qarzlari korxona raxbariyatining qaroriga muvofik dargumon qarzlar bo‘yicha rezervlar hisobidan yoqi bunday rezerv tashqil etilmagan bulsa, ushbu qarzlarning korxona zararini kupaytirish hisobiga (yoqi sof foyda hisobidan ) hisobdan chiqariladi. Da’vo qilish muddati tugagan barcha kreditorlik qarzlari ho‘jalik faoliyati natijalariga, ya’ni foydaga olib borilishi lozim.

Xar xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarning sintetik hisobi 8-jurnal- orderda, analitik hisobi esa xar bir debitor va kreditor doirasida 7-vedomostda yuritiladi. Buning uchun vedomostda chorak, yarim yil va yil mobaynida bulishi mumkin bulgan operatsiyalardan kelib chikkan xolda xar bir debitor va kreditorlarga muljallangan kator ajratiladi. Bu vedomostga yozuvlar dastlabki hujjatlarning ma’lumotlari asosida yoziladi. Ular oborot vedomosti tamoyillariga asoslangan bo‘lib, kreditli oborotlar tegishli schyotlarning debeti bilan korrespondentsiyalanadi. Oy oxirida har bir debitor va kreditor bo‘yicha hamda hamma debitor va kreditorlar bo‘yicha yakun aniqlanadi.

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar

1. 
   Korxona xodimlarining shaxsiy tarkibiga kimlar kiradi?
   
2. 
   Mehnat haqini hisoblashda dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirish tartibini tushuntiring.
   
3. 
   Ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlarga nimalar kiradi?
   
4. 
   Mehnat va ish haqida majburiy ushlanmalarni hisoblash metodikasini aytib bering?
   
5. 
   Asosiy va qo‘shimcha ish haqiga qanday ish haqlari kiradi?
   
6. 
   Mehnat ta’tili va uni hisoblash tartibini tushuntiring.
   

Kasallik varaqasi bo‘yicha mehnat haqini hisoblash tartibini izohlang

1^Financial and managerial accounting, 12e, Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac, 89 page, 2014

2^O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2015 yil 16 maydagi 12/17-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish QOIDALARI”

³⁵ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentning 29.12.2017 yildagi PQ-3454-son qaroriga 8-ilova.